Nanaghoy ang Dahili sa Ginbiktan

TALAGSAON ang iyang pagka dahili. Morag gisapnay lang siya sa mga bukton sa bungtod sa Sagkaon. Dili sad siya lisod lugsongon o sagkaon.  

  Dinhi ko gitisok, miturok, og mitubo sa Sityo Dahili uban ang pagbangon sa Adlaw sa sidlakan nga pirme nakong malantawan sa unang bentana sa among payag. Dinhi unang nanalingsing ang linghod nako nga kinabuhi ug kinaadman uban sa mga tinubdan: ang katubhan, ang kamaisan, ang kasagingan, ang bayabasan, ang mga kakahoyan, ug ang mga payag, nga bisan sa ilang kawad-on, nagpabiling mitanday ug nagpa-uraray sa Dahili.   

  Ang unang tinubdan sa Dahili mao si Ingko Ignacio. Ang pagpangayo nakog kamunggay sa labong nilang nataran gisubakan sa daghan niyang mga sugilanon. Kaniadto kuno sa panahon sa Hapon, ang Dahili agianan sa mga Pilipinong sundalo nga nanagka sa bungtod sa Sagkaon. Pero bisan dugay naman tong giyera, hangtod karon daghan pa man gihapon didto ang manaka sa bungtod. Daghan na pod ang wala mamalik og lugsong. Kadaghanan kanila mga lalaki, mga amahan nga sinaligan ug mga haligi sa panimalay. Asoy kini sa otsenta anyos nga tigulang nga nagsigeg pahulay sa silyang tuwang-tuwang sulod sa iyang payag. Pinaagi sa iyang kamunggayan, akong nakutlo ang mga sugilanon nga misumpay sa nagkahanap nga kagahapon. 

Unahan sa Dahili, didto sa patag, dili layo sa daplin sa national road nga maoy kasingkasing sa baryo, ang iyang pulso— ang Dahili Elementary School. Dinhi ko nagsugod sa unang ang-ang uban ang linghod nga kinaadman. Mga unom ka tuig natigom, nagkataas, nagkadaghan ang talagsaong nakat-onan nga usahay o sa makadaghan sama sa kagutom, kauhaw, kautog, katulogon, kaibog, o kalagot, mopitik ug mogimok sa salabotan ang mga pangutana, ang pagpangita sa daghang mga tubag ug sumpay sa naputol nga mga sugilanon.  Asa ang sangkoanan sa mga sanga ug salingsing sa taas-taas na nga kalamboan? Ang eskuylahan kuno, matod pas katigulangan— ang tubag, ang moagak, ang mougmad sa kinaraan ug nabahaw nga mga tradisyon. Ubay-ubay na sa kabataan ang napukaw sa kamatuoran nga dili ang pagpasaop og pagpangobra sa katubhan ni Franco ang sangkoanan, dili ang pagguna sa umahan, ang pagpaniro og langgam, ang pagbunal sa kabaw sa darohan, ang pagtikad sa kayutaan, ang pagtugway sa kahayopan, ang kinutuban sa kinabuhi. Dili ang hait nga sanggot, ang talinis nga marik, ang gaan nga balsahan, ang humok nga tirador, ang lapad nga guna, ang lawom nga sugong, ang sangayan sa tubig, og ang banggoran sa mais ang kanunay nga gunitan kay andam na man ang kubalon nga mga tiil sa pagbaktas sa eskuylahan aron ang mga naluthan nga mga palad bansayon sa paggunit sa papel, libro, lapis, ug ballpen aron bairon ang gitay-an, napurol, ug naughan nga pangutok. Labaw sa tanan duna pa gyoy sumpoon ang nagkagamay, nagkaluya ug namasin namong mga katigulangan: nga pinaagi sa edukasyon, mamenosan ang managka ngadtos bungtod sa Sagkaon. Ang kabataaan nga maoy mananggi sa igo-igong kaalam, maoy moagak, mohatag og bag-ong ginhawa sa mga lumulupyo sa Dahili.  

  Dinhi mi-gradwet si Noy Omar sa elementarya, ang laing tubod sa Dahili. Grade 1 pa ko kaniadto, sa iyang pagtapos, og siya ang Valedictorian. Pero wala na siya makapadayon sa high school kay pagkahuman sa gradwasyon, nausab ang rolyo sa iyang pangutok, ang tanan kaniya aduna nay mga rason, adunay mga hinungdan, og ang iyang huna-huna gisagbutan sa daghang mga pangutana. Matod pas karaang asoy, sukad namatay ang iyang maguwang nga si Noy Tonyo, gi-antos na ni Noy Omar ang kangutngot sa kaguol, nalimtan na ang pagkaon, hangtod nga napasmo kini, pataka na lang og estorya, unya kanunay na lang mo-estambay sa tindahan ni Tasing didtos unahan nga eskina sa Dahili. Ang laing bersyon sa balita, nabasted kuno si Noy Tonyo sa usa ka maestra nahubsan sa diskarte hasta gani ang paglibre sa dalagang maestra sa pamilete sa habalhabal. Ang maestra nawala lang sad, daw gitagulilong, mibalhin kunog tudlo sa lungsod sa Bogo. Nakit-an na lang si Noy Tonyo sa tunga sa katubhan ni Franco, sa punuan sa duldol, nagbitay sa sanga, may higot nga pisi ang liog. 

Duyog sa pagliso sa iyang utok gibunyagan namo si Noy Omar og “Propeta sa Dahili” og nahimong balaan nga luna ang tindahan ni Tasing daplin sa karsada. Mo-duty na siya dinhi sayo sa buntag. Sa miaging tuig, sa Grade 5 pa ko, nabiktima ko sa mga sermon sa Propeta. Anhi man ko pirme mag-agian sa tindahan padulong sa eskwelahan. 

  “Dong Nestor, kamo ra gyod gi-ilad anang inyong mga maestra sa Dahili.” Puno sa kaaslom ang deklarasyon ni Noy Omar sa dihang nagpadulong nakos tindahan. Nagbitbit kos akong pinalanggang sunoy nga usa ka tuig gyod nakong gilamingan. Dili na siya kinahanglan og trompa kay lanog kaayo iyang tingog. Sinati na seguro niya matag lihok sa mga estudyante. 

  “Nganong kamo may padad-on anang mga manok nga ipakaon sa mga bisita kada klosing? Duna baya na silay budget. Pangutan-a ra god na sila!  Kaluoy baya sa imong sunoy nga dugay nimo gi-amoma. Puwede pa unta na itari o ibaligya. Adto na lang hinuon sentensyahan sa kaha sa Home Economics!” Ambot ba sad nga kada tuig man sad ko padad-on og manok sa among mga maestra. Honor lagi kuno ko. Wala ko mawala sa top 5. Sukad, mga lima na pod ni ka sunoy akong nadala sa eskuwelahan kada klosing. 

  “Puwede man mo moreklamo. Ayaw mo sugot kanunay bisan unsa na lay ilang 

pangayoon. Pobre ang barangay Ginbiktan, labi na ang atong Sityo Dahili. Maayo man na silang mga maestra, kay naa may suweldo kada buwan.  Tamad lang na sila mogasto, kamo maoy nabiktima. Puwede nato sila ireklamo sa Department of Education.” Litaniya ni Noy Omar dinhi sa tindahan ni Tasing nga nahimo nang sandayong sa mga balita gikan sa Dahili. Sa una dili ko ganahan mo-agi sa tindahan kay maglagot ko maminaw ni Noy Omar nga halos adunay mga komentaryo sa tanang kalihukan sa eskuwelahan. 

  “Kaanugon baya niya, no? Kaluoy ba, intawon. Nabu-ang gyod na siya, Madz?” Pangutanan pa ni Miss Amor nga maoy kinabag-uhan namong maestra. Bag-ong Principal namo, puli ni Mrs. Canama nga meritiro na. Nabag-uhan kos una kay dalaga pa man among Principal. Naanad mig tiguwang na unya daghan nag puti ang buhok. Pero ganahan kaayo ko motan-aw niya pirme kay bisag daot, bata pa, taas buhok, unya sige lag pahiyom. Nahinumdom kos mga buwak sa kalatsutsi sa Dahili nga sa iyang kaputi, mo-alimyon ang iyang talagsaon nga kahumot. Kanunay na siya nakong gihunahuna nga may usa ka buwak sa kalatsutsi sa iyang tuo nga dunggan. Aw, peste, nanguwag na man tingali ko. Gi-ahak, oy. 

“Bitaw Maám, nagsugod na siya’g ingon niana sukad naghikog iyang maguwang.” Tubag pod sa usa namo ka mestra nga dugay-dugay na pod diri nagtudlo. Napaminawan ni nako sila samtang ila kung gisugo pagsulod sa sako sa ilang gipamalit nga kahoy nga palwa sa lubi. 

  Kung ang mga dahon sa mga tanom, makasugid pa lang tanan, daghan na gyod kog nahibaw-an. Mao ni midugang paghagit nako isip sargeant-at-arms sa klase karong Grade 6 na ko. Hangtod sa gawas sa klasrom, ako‟y gisangunan sa among maestra sa buhat nga angay unta nga siya mangunay. Aw, sus, sa iyang katambok, mohangos na tingali ni siya paglatas sa mga suok og mga payag sa Dahili.  

  “Nestor, by the way. Can you go to Lilia’s house, talk to her morther and ask her to come to the school?” Hangyo niya nako. Pina-Englis pa! Pero angay unta among presidente moadto. Aw, dili sad ko pa pilde, idamay pod nako siya. 

  “Ma’am ikuyog nakos Julius, ha, kay silingan man silas Lilia.” Palusot nako samtang may gihambin nga intensyon nga mamayabas sa among agi-anan. Daghan ra bang bayabasan sa Dahili. Aw, kung wala, mamuntog pod mi. 

  Kay nakahigayon lagi, misimang ming Parekoy Julius og baklay sa gwarasan og kakugnan. Nasum-ok mi niadtong mga kakugnan nga hastang tag-asa na, tupong sa among abaga. Kanindot ani gabon sa sanggot aron ikumpay sa kabaw o dili ba ibulad para i-atop sa balay nga kawayan. Amo na lang batuoon ang mga buntog nga manglupad kung among matugaw sa kakugnan. 

  Taud-taod may nabatian mi nga mga kasikas. Nagtinan-away ming duha. 

“Parekoy, didto’s unahan ang kasikas, basin atoa didto ang mga buntog. Adto ta didto.” Hunghong ni Julius nako. Sa among paglugsong, nag-anam kakusog ang mga kasikas, pero daw dili na kini kasikas sa mga buntog. 

Naapsan ra gayod namo ang tag-iya sa mga kasikas nga nanago sa Dahili. 

Mihangos ang duha ka nilalang, daw duha ka buntog nga dili taas ang gilupdan. 

  “Hala! Nag-unsa man mo diri, Cecilia og Angelita, sa Dahili?” Singgit nako. Miandar akong pagka-pulis sa klase.  

  “Wala, oy! Nestor, nag-unsa man mo diris Dahili?” Pangutanag balik ni Angelita. 

 “Gisugo man ming Mrs. Guirra. Adto mis balay ni Lilia.” Tug-an nako og ambot nakasabot ba kaha ning duha nga ang tuyo namo sagol pamuntog og pagpamayabas. 

Aw, maayo gani wala pa mi makakuha. Wala paý ebidensya. 

  “Aw. Pero namayabas pod mo? Misamot mo kalangay.” Nakatag-an si Angelita. 

 “Kamo namayabas sad? Nganong naabot man mo diris Dahili, bi.” Sukit-sukit na pod nako. 

  Wala na sila ganahi nga motubag. Giguroy ni Cecilia si Angelita, padulong sa lugsongon sa Dahili. 

  “Hoy! Ayaw mo panagan! Nag-unsa lagi mo diri?” Singgit nako nga kung may pito pa, dugay na nako silang giserbatuhan. 

  Mipaturatoy silag lakaw sagol dagan. 

  Midagan pod ko, ako silang gi-apas. Si Julius misunod nako, nagdagan. “Nag-unsa lagi mo, diri?” Pangutana na pod nako sa dihang ako na silang naapsan. 

  “Da, wala kay labot Nestor, kung nag-unsa mi diris Dahili.” Sabat ni Angelita nga morag nasuko na nako. 

  Daw miinit akong tangkugo. May misanting sa akong ulo. Akong gitutukan si Cecilia nga kaganiha pang wala magtingog. Namula kini og gitabunan gilayon niya iyang nawong sa itom nga panapton nga kaganiha pa niya gisagbay sa iyang abaga. 

  “Nag-unsa lagi mo?” Pangulit pa gyod nako. Dili gyod ni nako sila lung-an. Labi na karon makahigayon nakog korner nila. Kining duha mao ni First og Second Honors sa pagka-suplada sa among klase. Mamili og tagdon, daw mga anak og hasyendero. Miabot na ning adlawa nga moluhod silas akong gahom. Bwahahahaha! Bahakhak nako sa hilom.  

  “Nangalibang, lagi, oy!” Tug-an ni Angelita dalang singgit, aron lung-an na nako sila sa pagsige og sunod-sunod.  

  Midagan ko balik ni Julius nga kaganiha pa sigeg bahakhak sa iyang nabatian nga balita. Pero sama sa biga, mitukar na pod ang akong kabuang. Midagan na pod ko padung sa duha ka mga bag-ong tubo nga mga dalaga. Tagbaw lagi inyong pagkasuplada! May utlanan ang tanan dinhis Dahili! 

  “Unsa may inyong gi-ilo, day Cecilia?” Pangutana nako dayong tingsi daw sigbin sa Dahili nga nakakitag piso sa himungaan aron tukbon. 

“Kabastos ba nimo, Nestor!” badlong ni Angelita nako. Si Cecelia mitabon na gayod sa iyang nawong. Dili na makaharong nako. Karon ang mga suplada sa klase wala nay tinaguan nako. Pero, peste! Nganong ang sikreto pa man sa kalibangan ang akong nahibaw-an! 

  Mibalik kong Julius nga seryoso na ang nawong, nawala na ang kabugalbugalon, nawala ang pagka-pulis pulis, nawala ang pagka-demonyo, og labi nang wala nako ikapakanaog ang hukom. Gibuhian na nako ang nadakpan nga mga inosenteng dalaga. 

  “Hoy! Parekoy! Naunsa ka? Unsa man kuno’y ilang gi-ilo?” Sukit-sukit ni Julius nako. 

  Gusto unta nako siyang tubagon nga: “Aw, da, sama nimo, ilang gi-ilo bato, pakaw, dahon sa bayabas, o dahon sa ipil-ipil.” Pero daw nawad-an na kog gana magbugal-bugal. Gipakusgan nako ang paglakaw. Midagan si Julius apas nako. 

  “Hoy! Nestor, naunsa man ka?” Nahibulong na hinuon nako ang akong kumpare. 

  Mihunong ko dayong tan-aw niya. 

“Nangalibang sila Parekoy, didtos kakugnan, pero may lain silang tuyo didto.” 

Mihatag na hinuon ko sa akong testimoniya. “Ilang gihatdan og bugas si Nong Kadyo, ang Tatay ni Cecelia. Nagkita sila ganina sa utlanan sa Dahili og Sagkaon. Nagrebelde na kuno iyang Papa sa Sagkaon.” Mihangos ko. Daw gusto nakong tugkaron ang mas lawom nga nahitabo.  Sama kahilom sa duha ka buntog nga nanago sa kakugnan, nagdungan na lang mig hangad sa taas nga bungtod sa Sagkaon. 

  Hapon sa dihang na-abot namo ang balay ni Lilia, nga kaganina samtang layolao pa mi, dili namo ma-klaro ang iyang balay kay natabunan man kini sa mga dahon sa kasagingan. Halos usa ka buwan na siyang absent sa klase. Dunay mga hungihong nga basin dili na siya maka-uban namog graduate sa elementarya. 

  “Maayong hapon!” Dungan mig singgit ni Julius didtos ilang koral nga kawayan. 

 May mitambo nga babaye sa bintana. Nailhan gilayon nako ang iyang nawong nga gikwadro sa bintana. 

  “Day Lilia, naa imong Mama? Paadtuon ni Mrs. Guirra sa eskwelahan.” Singgit nako sa koral. 

  “Tua pa si Mama sa Ginbiktan, naglibod maruyang saging. Dayon mo diri, Nestor, Julius. Itulod lang ang koral.” Singgit usab niya. 

Midayon mi. Yuta ang sawog sa balay. Dunay mga bangkito og gamay nga lamesa sa tunga. Sa pikas bahin, may usa ka gamay, pero taas-taas nga lamesa, ang gialirungan sa tag-as nga mga lingkuranan nga kawayan. Halos tanan nilang balay gama sa kawayan. Talan-awon sa kagabok og kahuyang sama niining nilalang nga amo karong giatubang. 

  “Paadtoon daw sa school imong Mama, gusto makig-estorya ni Mrs Guirra.” Daw 

pinili ang English nga gi-litok ni Julius. 

  “Nganong absent man ka, ‘day Lilia?” Mi-andar na sad akong pagka-pulis. 

  Namula siyag samot. Daw nakakaon og ikog sa tulingan, miduko sa salog nga yuta og daw wala nay plano nga mohangad namo. Naniga ang mga mata namo ni Julius sa among nakita. Nausab iyang lawas. Dalaga na man tuod siya pero morag mitambok, midako ang iyang tiyan. Misamot kahilom ang balay nga kawayan. 

  “Paadtoa lang unya imong Mama sa eskwelahan, day Lilia, ha.” Akong gibuak ang kalanog sa kahilom. “Pangandam na lang sa especial exam og sa atong graduation, puhon, day Lilia. Nindot baya ning kumpleto ta mopaso.” Daw ako ang naneguro para sa iyang kaugmaon. Gikulbaan ko. Basin mapagan pagsamot ang kahimtang ni Lilia kay akoy nagpasalig-salig. Pero bahala na. Maluoy gyod ko niya. Gusto pod nako siyang mo-graduate dungan namong tanan. Gi-ahak ani, oy. 

Nagkalawom ang kahilom sa balay nga kawayan. Inanay nga gipulihan niadtong kusog nga mga pagbakho sagol ang hangos, morag gihubak nga hagul-hol, nga maoy mi-uyog sa nagkalisod nga kahimtang sa balay. Dugay-dugay gyod tong minatay ni Lilia, nga kada agulo, madungog nako ang pakiluoy, ang pagpangayo og katarungan sa gihambing kalisod. Nagtinan-away napod mi ni Parekoy dungan ang pagtibi sa among mga simod. Naluoy kaayo mi sa iyang kahimtang. Kung duna pa lang koy mahimo. 

  “Ayaw kabalaka, day. Hangyoon namo si Mrs. Guirra.” Am-am to sa usa ka classmate nga karon dili na pulis. Automatic akong limos nga kaluoy nga wala magkinahanglan og sukli. 

  “Salamat, Nestor og Julius.” Mao pa toy iyang pagtubag og unang paghangad human siya malumos sa tumang kauwaw. 

  Sa wala pa mi manguli, gidala mi ni Lilia didto sa luyo sa ilang balay. Didto ra diay ang daghang mga hinog nga bunga sa mga bayabas, nanago lang, pero maayo ang pagtubo og pagka-atiman.   

  Sa pagbaktas namog balik sa Dahili namunit mig mga bato ni Parekoy Julius og nag-iyahay mig bato puntariya sa bungtod sa Sagkaon. Matag labay sa mga bato, mao usab ang among hunat sa kaisog sa among mga singgit ngadto sa Sagkaon. Among gihagit ang iyang kataas, ang iyang mga tinaguan, ang iyang way pagpakabana. 

  Ang balita kang Lilia, wala maka-ipsot sa radar ni Noy Omar. Naghinam-hinam ko sa komento sa Propeta. 

“Unya, Nestor, gipabalik bag eskuwela si Lilia ni Mrs. Guirra? Kinahanglan siyang mo-gradwet. Wa man siya‟y sala. Labi nang walay sala ang iyang gisabak. Ingna ha, ang inyong maestra. Kung dili siya makapaso sa steyds, ako‟y manung sa inyong eskuwelahan. Welgahan nako!” Gusto pa nakong mabatian ang mga sumpay sa iyang 

litaniya o wali. Padayon lang, Noy Omar. 

“Kung madakpan lang nako ang naglugos niya didtos kasagingan, dugay na 

nakong gipaligsan sa habalhabal ni Manoy Tonyo. Galing lang milayas man kuno tong tawhana paingon sa Sagkaon. Aw, hinaot didto punggutan sa mga rebelde ang iyang liog.” Si Noy Omar ra pod ang naghinay-hinay og badbad sa mga bugkos sa misteryo 

sa Dahili. 

  Karon ingon sa duna na koy Propeta nga molaban nako sa akong pakiglantugi sa kinabuhi. Labi na gayod nga wala damha nasangit gyod ko, morag giti-awan sa kahigayunan. Nagreview mi niadto para sa final exam. Nagsugod sa normal nga discussion, pero mihangtod sa kaitom og pagkapawong sa suga sa akong paglaom. 

  “Unya, Nestor, pagkahalin sa imong hiniktan, unsa may imong gipamalit? Didto‟y mga bagang dag-om sa pangutanan ni Mrs. Guirra. 

  “Aw, kining, ginamos, Ma‟am, buwad, dayok, bugas nga mais nga numero katorse.” Gi-ayo gyod nakog pronounce bisan mga Bisaya ni nga pulong. Dili nako mahubad sa English tanan labi nang nagkabunga-bunga ko og tubag.  

“You don’t understand our lesson, Nestor.” Tuara, mibundak na ang pangatarungan ni Mrs. Guirra.  

“Class, aron mo masayod sayop na nga ibaligya ninyo ang inyong mga manok aron lang makapilit mo og buwad, ginamos, dayok, og uban pa. Mas daghan baya og nutrients ang manok. Daghan tag makuha nga mga sustansya og protein niini. What we can get from buwad, ginamos, og dayok is only salt which is harmful to our body. Do you understand?” Aw, sakto man siya kay maestra lagi. Wa may makiglalis. Way naningog. Miyango-yango lang pod ang mga kanahan. 

  Pero daw dunay mihaguros sa akong tangkugo. Nanginit akong nawong. Wa nako ka-antos. Morag gusto nako isuka ang iyang gipahayag karon. Dili na ni lecture. Ako sayop? Unya, sayop sad diay si Lola Mansing? Asa dapit? Sukad ko mabuhi mao naman ni gitudlo ni Lola nako. Nahinumdom kong Noy Omar, ang Propeta.  

  Bisag nangurog, mipataas ko sa akong tuong kamot og mibarog. 

“Ikaw maoy wala makasabot sa among kahimtang, Ma‟am. Akong gibaligya ang among manok para duna mi ikapalit og sud-an. Kung akong ihawon ang manok, usa ra na ka adlaw nga kunsumo.  Hurot dayon. Unya, unsa na may isuwa namo sa sunod nga mga adlaw? Sige na lang mig tilap sa sa mga bukog? Maayo pa nga akong ibaligya akong manok kay ang halin akong ikapalit og bugas, mga buwad, ginamos, og dayok nga daghan aron molungtad pag usa ka buwan among sud-an og konsumo.” Mora kog tuba nga mi-awas sa garapon. Milingkod ko nga pina-untol. Namula akong nawong, nanglipaghong, daw nakainom og bahalina sa tindahan ni Tasing.  

  Nahilom ang klase. Tanang mata sa akong mga classmates nag-dart pa-ingon nako, nag-coverage. Namula pod ang among maestra. Mikuha sa iyang Mineral Water didtos iyang lamesa dayong yarok niini. Iyang tutunlan morag tutunlan ni Kidlat, ang kabaw ni Noy Tasio nga miinom sa tunaan.  

  “Okey, class. Let’s proceed to our next topic. We will memorize all the Go, the Glow, and the Grow foods.” Ang iyang tinan-awan nako nagka-anam kahait, daw makasamad, may bahad na. 

  Tuod man, nabibaw-an ni Noy Omar ang nahitabo sa classroom. Nalipay hinuon ang Propeta.  

  “Maayo to ang imong gibuhat. Ang maalam nga estudyante andam mangutana og makiglantugi sa iyang maestro o maestra. Ayaw pagpakahilom. Ayaw kahadlok nga daugon sa ilang katarungan. Kinahanglan dunay mohagit nila.” Naunsa man ning kuwang-kuwangon nga nag-una-una naman hinuon og award nako. 

  Naghuwat ko sa silot ni Mrs. Guirra. Pagkausab sa iyang tinan-awan, na-usab pod ang iyang tinagdan kanako. Dili na Nestor, kungdi kompleto na akong ngalan kada roll call: Mr. Nestor Patalinghug! Nagka-init man tuod ang Dahili kay hapit na ang summer, nagka-init pod ang iyang ulo.  Dili nako niya suguon. Morag gitangtangan ko sa akong ranggo isip sergeant-at-arms.  

  Pero miabot ra gayod ang panahon nga wa nako ganahi mobalik sa eskwelahan. Napul-an nako sa kinabuhi sulod sa kuwarto nga sa tumang kaping-ot og kahuot, gipuy-an sa kuwarenta‟y dos ka mga estudyante nga kung mag-dungan og pangutot, bungkag ang classroom. Nahadlok pod lagi ko ni Mrs. Guirra. Segurado na ko niyang hagbungon tungod sa akong pag-pilisopo niya. 

  Usa ka talagsaong bisita nga mibutho lag kalit sa among payag. Si Miss Amor, ang dalaga nga Principal, mao na’y nangunay og duaw nako. Wala ko kasabot sa akong gibati. Mora kog kriminal nga dunay kaso. Uban niya silas Cecilia og Angelita nga didto lang sa gawas sa payag nanglingkod sa lingkuranan. Nagdungan silag wara-wara sa ilang mga kamot pagkakita nako. Puno sa kahinangop. Asa kaha si Parekoy Julius? Mibabay pod ko nila dala ang pure nga pahiyom, wala na‟y sagol nga bugal-bugal karon. 

  “Kumusta naman ka, Nestor?” pangutana ni Miss Amor. Nagsagol ang kauwaw 

og kahinam nga akong gibati ilabi na nga nasingo nako ang iyang pahumot. Na-imagine na pod nako nga dunay buwak sa kalatsutsi ang iyang tuo nga dunggan.  

Wala ko motingog. Mitan-aw ko ni Lola. Nahibulong kaayo siya. Nauwaw ko nga naluoy niya. 

  “Nag-absent ni siya, Maám? Pirme man ni siya sayo mo mata kada buntag, magluto para makabawon sa eskwelahan.” Misamot akong kaluoy sa kainosente sa iyang depensa. 

  “Oo Lola, duna siya‟y absent” Gi-anam-anam na og bukhad ni Miss Amor ang kamatuuran. Naghuwat kos sunod nga mahitabo. Kung kasab-an, aw, kasab-an – kung silotan, aw, andam kos silot. 

  Gitutukan ko sa akong apohan. Tiguwang na tuod ang iyang mga mata pero nganong dili na man ko kaharong og tan-aw niya. 

  “Nganong nagbinugoy man ka, Nestor? Unsa ma‟y ma-ani nimo nianang pagsige og pamayabas og paniro og buntog?” Sukmat ni Lola Mansing nako. Duna koy napunpon nga mga katarungan pero nawad-an ko sa kaisog pag-padayag. Pastilan! Pagka-buang gyod nako. Nag-antos na hinuon si Lola.  

  “Gamay ra man iya absent, Lola.” Kalma lang ang tingog ni Miss Amor. Ako nanghinaot nga ang iyang tingog mohapyod sa mga samad sa akong apohan. 

  “Pasayloa ko, Lola,” gi-angkon og giharong nako ang akong sayop. “Pasayloa ko, Maám.” Nangawot ko sa akong tangkugo pero wala didto ang kakatol. Mi-surrender na ko. Sa akong pagpa-ubos daw ingon sa nabungkag ko, napusgay ang akong pagkatawo, nabahin-bahin ang akong lawas, daw maglisod nako ani pagbulit, pagpamunpon, aron ibalik ang naandang pagka-Ako. 

“In behalf of Mrs. Guirra, your adviser, ako maoy mianhi. Dili man siya kasagka diri sa inyo kay daw bakilid man ning dapita sa Dahili inyong balay. Bata-bata pa man ko, ako na lang nangunay anhi sa inyo.”  

  Unsa kaha‟y sentensya sa nabuak nakong kaugalingon karon?  

  “Pasensya na pod ka, Nestor ni Mrs. Guirra, ha. Nagka-estorya na mi. Nakalitan ra to siya. Wala man god siya maanad nga duna’y mutubag-tubag niya sa klase. Sa iyang gidugayon pagtudlo sa Dahili, karon pa tingali siya makasugat og sama nimo nga andam motubag, makiglantugi sa usa ka maestra. Naanad man gyod siya nga maminaw ra mo. It’s time na sad siguro nga kaming mga maestra andam na sa kamatuoran nga adunay mga estudyante nga mangutana, magsukit-sukit, makiglalis, o mopahayag sa ilang opinion og mohagit namo.”  

  Hala, mora’g duna ma’y koneksyon si Miss Amor og ang Propeta sa Dahili? 

  “Balik nag tungha. Hapit na ra ba ang inyong graduation. Remember, you are graduating with honors, baya. You are unique. Duna ka‟y daghang potentials. Nakita nako na nimo. Maka-apas ka pa. You will have many opportunities. We’ll recommend you and the rest of the top ten students to take the scholarship exams. Unya dili ba dream ninyo sa inyong batch karon nga kumpleto mo sa inyong graduation, puhon?”   

Kung may Propeta, si Miss Amor na ba ang bag-ong Musa sa Dahili?  

  Bisan wala na nako i-magina, didto lang gihapon ang bulak sa kalatsutsi sa iyang tuong dunggan. 

  “Do you have any questions, Nestor?”  Daw nabasa niya ang akong huna-huna.  “Miss Amor, maka-graduate ba uban namo si Lilia?” Ambot ba nganong mao man to’y dali nakong nabuhian nga pangutana. 

  Mi-anam-anam pagdahili kanako ang mga nabuak nga piraso sa akong kaugalingon, aron andam na kini nga hulmahon sa konkreto og bag-ong pamayhon. Ingon sa nabanhaw ang bag-ong Ako. 

  “Of course, sa among deliberation, maka-graduate si Lilia. Duna na mi’y faculty assistance nga gi-offer niya hangtod makatapos siya sa highschool og puhon, sa college.”  Daw walay pagkahubas iyang pahiyom. Misamot ang iyang kaguwapa.  

  Pastilan, oy. Mitukar naman sad akong biga, ani. 

  Ug sa wala pa siya mobiya sa among payag, iyang gikumot ang akong kulot nga buhok.  

  Hala, nabuang na, gi-ahak, ani. I like her. Na-crush na gyod ko niya.  

  Morag gusto kung managhoy.