Baryo Tae

Tingali tiaw para sa uban ang pangalan sa among dapit tungod kay luod ug baho kini apan ang tinuod, diri sa Barangay Bangkal sa lungsod sa Matanao adunay baryo na napuno og tae. Kon mosakay kag habalhabal wa sila katuod anang Baryo Santol kay ang nailhan lamang nila ang Baryo Tae. Sauna, sa crossing una makasulod sa among Baryo adunay dakong punuan sa santol. Sa among baryo halos tanan tawo mag-uuma ug nagsalig sa abot sa uma ug sa yuta. Sa lapad na mga basakaan, sa katol na sampinitan ug tul-id na mga pilapil nagadula ang mga bata na sama nako sauna. Karon na dako na ko ug naa na sa high school, lahi na ang gaduladula ug gadagandagan, ang uban mga ig-agaw ra nako. 

Sukad pa sauna ang among dapit napunog tae: tae sa kabaw, kanding, kabayo, ug baka. Sa kilid sa mga basakan ginapasibsib ang mga binuhing hayop ug ang mga kabaw ginapalunang sa suba, inig hapon na, hiposon ang mga hayop luyo sa mga tugkaran. Hiniktan ang mga hayop apan inatiman ug maayo ang lawas. Bisan pa man baho ang pangalan sa among lugar, humot gihapon ang panagtimbayaay ug panagtinabangay sa among mga silingan.

Usahay naay mga magsilingan na maabot kay Kapitan apan husayon niya kini ug ang kalinaw sa among lugar nagpadayon ug nagtubo mi sa akong mga manghud na puno sa kalipay. Tungod kay mag-uuma among amahan, di mi magutman. Ang among usa ka ektaryang basakan na gisunod ni Papa sa iyang mga ginikanan sakto kaayo alang sa among mga pagkinahanglan ang abot niini. Inig human sa ani matag tulo ka bulan o kapin pa, isuroy mi ni Papa sa Digos ug pakaunon sa Jollibee, kon makulang among kan-on, ipagawas ni Mama ang baon na kan-on. “Kamahal sa ilang kan-on, tag baynte gyod, halos medya kilo naman na na Taner,” ang yawyaw ni Mama inig tan-aw sa resibo sa Jollibee. Apan kato na higayon wa na masundi kay nagkaanam nag kausab ang Baryo Tae lakip na ang mga tawo na nagpuyo dinhi. Nagminus ang ani, usahay limitado ang patubig. Nagkataas ang mga medisina sa humay ug nagtubo ang interes sa mga nagapautang og medisina. Wa pa maani, nalumos na mi sa utang.

Gipatapok mi ni Kapitan sa covered court usa ka adlaw, bulan kadto sa Marso, humot kaayog humay ang hangin tungod kay bag-o pa ang ting-ani. Nitabang mig panghagdaw sa akong mga manghud ug nakakwarta sab mi bisan gamay. Tama kaayo akong kinyentos pampalit ug sinina inig graduate nako sa katapusan.  Katol man ang dapaw sa among mga panit apan mas katol ang balita ni Kapitan. Usa ka dakong minahan ang mosulod sa Barangay Asbang, ang sunod na barangay sa amoa. Bisan sa akong linghod na panghunahuna, nakasabot ko na di pa andam ang mga tawo sa maong kabag-uhan. Tungod kay pinakaduol sa Asbang ang among Baryo, plano kining tukuran ug dakong building alang mga minero ug kon diin iproseso sab ang mga makuhang mina. 

“Kap, di man mi mosugot na ibaligya among uma. Mao ni ang  kabilin sa among mga ginikanan, bisan ikaw, saksi ka na ang tanan kanato nagsalig sa uma, kon kuhaon nila kini asa naman mi mangitag ipakaon sa among pamilya?” ang pangutana ni Angkol Serhing. “Kap, bisan pag aprubahan ni Mayor ang pagmina, kon di mi mosugot wa silay mahimo. Kon ang uban mobaligya sa ilang basakan ug ang uban dili, wa silay mahimo. Usa pa Kap, unsaon man namo ang milyon karon, sa pipila katuig mahurot among milyon gikan sa pagbaligyag yuta, apan kon mahurot na, kaluluoy ug alaot among mga anak ug apo,” nitingog si Papa na gigunitan akong kamot. 

“Mga ka-barangay, una kita maghunahuna o mosultig negatibo, ato usang paminawon ang representanti sa SAMRARA Mining Company aron sab madunggan ang ilang mga plano. Usa pa, di ikalimod na naglisud na ta sa tubig karon panahona, nagkataas ang singil sa NIA,” gitunol ni Kap ang mikropono sa usa ka dakog tiyan apan putot na lalaki. Nakaantipara kini ug naka-insert ang iyang polo. Iyang gibira ang iyang pantalon kay miaksyon na kinig kaus-os. 

“Mga higala diri sa Baryo Santol o ilado usab na Baryo Tae,” niya. “bisan baho ang pangalan sa inyong lugar apan ato kining pahumoton pinaagi sa mga oportunidad na among itanyag kaninyo. Una, sa inyong pangutana na wa na kamoy panginabuhian kon ibaligya ninyo inyong yuta sa amoa, di kana tinuod kay among kompanya modawat kaninyo isip mga minero o trabahante sa among kompanya, kumpleto kini og benepisyo sama sa SSS, PhilHealth ug mga bonus. Ang yuta ninyo di makawang kay instrumento kini sa kalambuan, himuon sab namong iskolar inyong mga anak lakip na ang inyong mga apo.” Taas kaayo ang giingon sa tambok na tawo apan giduka ko kay wa ko kasabot. 

Paghuman sa panagtapok, hilom kaayo na nanguli ang mga mag-uuma ug apil na didto akong amahan. Sa unahan, tungod kay hapon na, adunay nag-inom ug tuba, nihunong si Papa. “Day una lang og uli. Ubana ang mga bata, diri lang ko mo-shat kog kadali,” ang tugon ni Papa kay Mama ug mipauli na mi. Ang among sud-an kay bulad na way ulo, natagak siguro pagsugba ni Mama sa abuhan. Bisan sa kaparat sa bulad wa koy malasahan tungod kay nahasul ko sa ingon ni Kapitan na mawala na among basakan kay paliton sa minahan. “Ma, ibaligya ni Papa ang basakan?” ang akong pangutana. Ang akong mga manghod mitutok kanako na murag mao sab ilang pangutana. “Dili uy! Di kana mahimo. Imong amahan di mahimo na mobaligya sa mga yutang kabilin sa among mga ginikanan, ang Baryo Tae, napunog tae sa hayop labi na sa mga karabaw na nagdaro sa atong mga basakan apan malipayon ug malinawon atong mga kinabuhi bisan usahay kulang ang atong abot. Daghan nag nabalita sa TV na mga di maayong resulta sa mina, nadaot ilang yuta ug tubig. Di na pareha sauna ang mga tawo, dali na makuha ang mga impormasyon karon apan naa ra sa tawo unsaon niya kini pagsabot ug paggamit.”

Gihungit ni Mama sa iyang baba ang uwahing kan-on sa iyang plato, gituslo niya ang bulad sa suka na naay sili apan sama kanako, dili ang bulad ang akong natilawan kon dili ang mga kabalaka ug mga pangutana. Pagkaugma, daghan mga sakyanan na miabot sa among baryo. Naa sab daw si Mayor. Ang mga mag-uuma nagpadayon sa pag-ugmad sa ilang mga uma, ang mga kabaw nagpadayon pagpas-an sa daruhan kay iandam na ang mga basakan sa sunod na tingtanum. Wa na naminaw ang mga mag-uuma kay Kapitan, ang mga bata-bata na lang ni Kap ang nagkuyogkuyog sa mga taga-munisipyo ug mga taga-SAMRARA. Tuod man, adunay mga lote ang napalit sa SAMRARA human ang pipila ka semana. Usa ka kagawad sa among barangay na si Aunty Nita ang nagpatapok ilang Papa ug sa among mga silingan. Ilang gihisgutan ang mga plano sa SAMRARA ug kon naunsa na misugot ang ubang mag-uuma sa pagbaligya sa ilang luna. 

Kada panagtapok ginauban ko ni Papa. Usahay man gud naay mga ipasuwat labi na ang pagsuwat sa pangalan. Ako ang ginapasuwat ni Papa sa iyang pangalan ug ako ang iyang ginapapirma. Ingon ni Papa, “kurog man kaayo akong kamot day, ikaw lang ang suwat kon naay ipasuwat. Paminaw sa ilang mga isulti kay sa imo ko mangutana kon naa koy di masabtan.” Fourth year high school ko atong panahona ug pipila na lang ka bulan, magkolehiyo na ko. Siguro ginapauban ko ni Papa sa mga panagtapok kay di man god siya kabalo mosulat. Grade two lang taman si Papa kay gipatabang na siya ni Lolo sa basakan.

 Sa akong pagpaminaw, sagad sa among mga kabaryo di gyod mouyon na adunay minahan sa bukid kay luoy ang taga-patag kon mag-landslide o magbaha. Asa man sad ilabay sa minahan ang ilang mga  basurang kemikal?

Pila pa kabulan, adunay sakyanan si Kapitan na Hilux. Ingon ni Papa, kusog ang istorya na gihatag kini sa SAMRARA kay Kap aron pasugton ang mga tawo sa Baryo Tae na ibaligya ilang mga uma. Sa Asbang, daghan mga Blaan ang nagbaligya na sa ilang mga yuta apan niapil ang NCIP tungod kay ang hinatag na titulo sa gobyerno di kuno pwedeng ibaligya sa mga nitibo. Sagad sa mga nitibo sa Asbang kay mga Blaan. Ang Kapitan sa Asbang aduna nay duha ka Hilux kay gihatagan kini sa SAMRARA, kon wala pa niapil ang NCIP mahurot na sa SAMRARA ang yuta sa mga taga-Asbang. Apan sumala pa kay Aunty Nita, wais ang mga nitibo karon, di pareha sauna na ang ilang usa ka ektaryang yuta ilisdan lang og usa ka kilong asukar. Nagkatawa si Aunty Nita nag-istorya sa amoa. “Surrender naman daw ang SAMRARA, gipangbawi na ang mga Hilux sa mga kapitan. Ang mga nitibo brayt kaayo. Ang palibot sa mga bulldozer ug ubang ekipo sa SAMRARA ilang tamnan ug kape o mais inig kagabii. Inig kabuntag maligsan sa mga pison ug uban pang sakyanan ang mga bag-ong tinanum na mais ug kape, siyempre mangayo dayon silag danyos na moabot og baynte mil. Nahurot na lang ang kwarta sa SAMRARA, wa pa gyod nasugdan ang minahan. Bisan pag mabayran si Mayor o ang ubang kapitan, di na dali mailad ang mga tawo karon. Ang yuta mas bililhon kaysa salapi, ang tubig, mga kahoy ug mga mananap di mahimo na pasagdan nato labi na karong panahona.”

Sukad na wa na mibalik ang taga SAMRARA sa among dapit, nagpadayon gihapon ang mga taga Baryo Tae sa among mga buluhaton. Kada buntag kon paingon mi sa eskwelahan halos matamakan na namo ang mga nagkalat na tae sa kabaw, kanding, kabayo, ug baka. Usa ka gabii samtang naminaw mi sa balita, “Isa na namang barangay ang natabunan ng gumuhong lupa sa Surigao. Pinaniniwalaan na sanhi ito ng mga nagsusulputang minahan sa nasabing lugar. Pinaiimbestigahan na ng DENR ang nangyaring sakuna. Sa ngayon, patuloy pa rin ang retrieval operation sa…” Gipalong ni Mama ang TV kay manihapon na mi. Nag-ampo si Papa una mi nangaon sa buwad na way ulo. “Salamat Ginoo, salamat sa grasya ug kaluoy, salamat sa imong kaayo sa among pamilya, salamat sa yuta ug sa mga hayop na among nakatabang sa uma. Amen.” Sa unang adlaw sa akong pag-eskwela sa kolehiyo, nagpailaila ko sa akong kaugalingon. “Ako si Maricris Bajenting, 17 years old, taga Baryo Tae, Bangkal, Matanao, Davao del Sur. Baho man paminawon ang pangalan sa among dapit apan ang among mga kinabuhi sama ka humot sa bulak kay kon di tungod sa mga tae sa kabaw, kanding, kabayo, ug baka wa mi makaon. Ang mga hayop maoy among katabang sa mga mag-uuma ug hangtud karon way laing makasulod sa among baryo aron makuha ang yutang kabilin sa among mga apohan, ang yuta, tawo ug hayop malinawong nagapuyo sa Baryo Tae ug di nako na ikaulaw bisan asa ko moadto. Gikuha nako ang kursong Agricultural Technology aron matabangan ang mga mag-uuma sama sa akong Papa, “ang matuod na haligi sa nasud Pilipinas.”