Ang Tambalan

Mao ra gihapon ang pamayhon ni Lolo Leon gikan sa pagbiya ni Caloy alang sa pagtungha sa kolehiyo sa miaging bulan sa Hunyo. Bakô na ang tigulang ug puti na kaayo ang tanan niyang buhok, timaan sa daghan nang katuigan sa iyang pagpakabuhi. Apan bisan pa man sa iyang ubanong edad, sa tan-aw ni Caloy, piskay ug kusgan pa gihapon siya sa mga inadlawng buluhaton. Uban kaniya ang iyang kapikas, si Lola Oping. Ug silang duha ang nagtikaw-tikaw sa ilang duha ka andanang balay nga gama sa kahoy nga nahimutang daplin sa karsada tabok sa eskwelahan sa Baryo Tigbawan.  

        Dugay nang mitaliwan ang duha ka anak sa mga magtiayong tigulang. Usa niini usa ka magtutudlo, mao gani ang adviser ni Caloy samtang diha siya sa ikaunom nga ang-ang sa elementarya. Samtang ang lalaki nga igsuon nagtrabaho isip guwardiya sa airport sa kaulohan. Sila unta kadto ang sungkod sa kawad-on ug kahaponon sa mga tigulang. Apan kay ingon pa, malas gyud ang magtiayon kay nahauna pa man hinuon sa pagtaliwan ang ilang duha ka mga anak. May unom ka mga apo ang mga tigulang, kadungawog ug kaduwa ni Caloy sa mga bata pa sila. Apan ang kapit-os labihan ka dagmalan, ug mao kini mipatibulaag kanila. Nanimpa‘ad na lang intawon sila sa halayong dapit. Ang uban sa Mindanao nangaminyo ug ang uban sa Manila nagpakabuhi. 

Sukad pagkahimugso ni Caloy silingan na niya ang mga tigulang. Magsikbit ra man gud ang ilang mga isig ka balay. Mao nga bisan sa gamay pa siya, kanunay na siyang magyampungad sa balay sa mga tigulang, ilabi na nga tua sab didto ang iyang mga kadula. Kasagaran, kon mahapon nga gikan siya magdula luyo sa Gabaldon sa tunghaan tabok sa karsada, maglulingkod siya sa balay sa mga tigulang, diha sa pinandayng lingkoranan nga hinimo sa guod, daplin sa karsada, ilalom sa punoan sa batuan.

       Dili pa lang dugay nga miabot ang batan-ong Caloy alang sa bakasyon sa Marso. Nauli siya kay Semana Santa man ug may tulumanon sa kalihokan sa kwaresma. Palis na nga miabot ang tigulang gikan sa bu’od. Bisan Biyernes Santo mitungas lang gihapon kini aron dunay matak-ang sa abuhan. Sa pagkakita niya sa batan-ong mibisita, mitimbaya gilayon si Lolo nga may kahinangop.

       “Maajo kay nauli ka, Boy. Kumosta man ka didto sa Sugbo?” mapahiyumon nga nangutana si Lolo Leon kang Caloy.

       “Maajo man Lo!” kusog-kusog niyang tubag sa tigulang.

        Nagkabiba pa intawn ang tiguwang sa iyang bukag nga hinimo sa uway. May sulod kining dyutayng saging karnaba, ug pipila ka inahan sa duma nga istaring nga ipasaw sa ilang binuhing baboy. Bungol na ang tigulang sanglit kusgon gyod sa batan-on ang iyang tingog aron magkasinabot sila. 

“Matay, good looking naman ta ‘ron, Boy,” dugang ni Lolo samtang hinayhinay sab niyang gipawos ang bukag gikan sa iyang abaga ug gipahimutang sa lingkuranang kawayan, dayong habwa sa sulod nini. Boy tuod ang iyang isangpit ni bisan kinsang batan-ong lalaki nga iyang ikakukabildo. 

“Mao ra gud gihapon ‘Lo, antos lang gihapon ta’s kalisod,” tubag ni Caloy samtang namapha sa atbang nga lingkoranan dayong lingkod niini. Apan sa kahiladman ni Caloy mibati siyag kahaw-ang samtang nagtuon sa Sugbo. May mga panahon nga mosantop sa iyang hunahuna nga nagpanawag kaniya ang iyang baryo nga maoy nag-umol kaniya ug sa iyang kalipay.

“Mao lagi Boy. Aw dili lang jud ta magpinutong,” sumpay sa tigulang. Puno pa sa paglaom ang tigulang bisan talisawop na ang iyang adlaw, bisan kon duha na lang silang nagtambayayong sa ilang kahaponon. Kay matod pa sa mga katigulangan, “Bahala’g asin ug duma basta tugob pa ang gugma.” 

Ug nagpadayon ang kukabildo sa duha. Dagko kaayo silag tingog. Usahay moabot sila sa panistis, diin mangatawa na lang sila. 

Suod ni Caloy ang tigulang. Nakaila kaayo si Caloy sa iyang kakugihan ug kadaghan sa abilidad sa kinabuhi ug panginabuhi. Dakog respeto ang batan-on kaniya kay hanas kini mamanday, manguma, ug manggamag kasangkapan sa balay. Haniti usab siyang mokulit og rebolto sa mga santos nga hinimo lang sa kahoy nga santol, ug siya ra sab ang mopintal niini. Nahisama siya ni Leonardo Da Vinci, kadtong a Italyanong henyo ug sayantipiko, kinsa, nailhan lang sab ni Caloy sa mga nabasa niyang mga libro sa iyang pagtungha sa Sugbo. Nasaksihan ni Caloy ang kakuti sa pagkulit sa rebolto.

“Kalisod sab ana kuliton, Lo,” 

“Dili sab lalim, Boy. Sama kalisod sa pagkulit og maayong gawi sa usa ka tawo.” Nakugang si Caloy. Lawom man nga sanglitanan ang gitubag sa tigulang kaniya. 

“Di tingali ko makamao ana ‘Lo, uy!”

“Sa interis ug kakugi ra makuha ang katakos, Boy…Apan humanon ko jud ni karong semanaha.” 

“Ngano man ‘Lo, nga Biyernes Santo man?” 

“Nakasaad ko Boy sa ahong higala nga Waray, taga Barugo, Leyte.”

“Pareha man lagi na anang naa sa altar, kanang dunay mga pako, ‘Lo.” 

“Oo, Boy, si San Vicente Ferrer ni. Patron naho sa panambal,” niya pa, ug iyang gihuypan ang kahoy nga naagian sa iyang pagliha.  

Hurot ang bilib ni Caloy ngadto ni Lolo Leon kay duna sab siyay abilidad sa panghilot ug panambal. Gani sa wala pa kini milarga paingon sa Sugbo, nagpakabkab pa man siya sa iyang pus-on. Sa pagsusi sa tigulang nahibaw-an nga gidanlak diay ang batan-on. Human mahilot, nabalik ra sab sa lugar ang tinai nga hapit na misuksok sa itlog. Ug nawala ang sakit sa pundiyohan ug pus-on ni Caloy.

       Usa kadto ka buntag sa unang tuig ni Caloy sa sekondarya, may gipakita si Lolo Leon niya–ang iyang buyot nga hinimo sa panit sa mananap. Wala na siya nangusyoso pa kon sa unsa kadtong mananapa. Gipagawas sa tigulang gikan niini ang mga putos nga plastik nga nagda‘ag na sa kadaan ang bulok.

“Mao ni ahong mga gamit sa panambal, Boy. Ang uban niini aho pang tinigom sa batan-on pa ko.” Ug gihikyad sa tigulang ang matag sudlanan, dayong pasabot sa kada butang nga iyang gigunitan.

“Kini, Boy, ang bukog sa puti nga usa, kini ang sa duhong. Kini ang bangkil sa buaya nga ahong napangajo didto sa Palawan. Ug kini pud ang dugokan sa dakong sawa gikan sa langob sa Hindang. Ug kining uban ahong natigom sa ahong mga byahe sa una.” 

Padayon niyang giasoy ni Caloy samtang nahimanga siya’g hikap-hikap sa mga bukog sa mga mananap nga wala pa gyud tawn makita ni Caloy sa aktuwal. Nagpabilin siya nga way hanaw kon unsang mananapa ang duhong. Wala man gud kini mahisgoti diha sa eskwelahan. Gipakita usab sa tigulang ang mga grapa nga dunay sulod nga mga likido. Usa niini ang lana sa sawa nga sa pagsimhot ni Caloy daw mahabwa gyud ang tanan niyang gikaon sa pamahaw. Gipasabot siya sa tigulang bahin sa ka-epiktibo sa lana sa sawa, nga kon ihaplas kini sa pus-on sa talianak dali rang mogawas ang puya sa taguangkan sa inahan.

May usa ka lapad nga botelya sa Tanduay ang naalinggatan ni Caloy. Sulod niini ang usa sa krusipiho, dunay nagdupa nga imahen ni Hesucristo. Puno ang botelya sa mga batobato ug mga pinong tipaka sa gasang nga nagkalain-lain ang kolor. Duna sab kini mga gamot ug mga liso sa kahoy nga gibabad sa lana sa lubi. Naingganyo gyod ang batan-on sa iyang nasaksihan. Naglibog gayud siya og giunsa pagkartiyo pagpasulod sa krusipiho didto sa botelya nga gamay ra man ang babaan niini. Ang likido nga sulod niini tambal sa panuhot o ayre, sa pasmo-tingag, ug sumpa sab sa hilo, maporta man o laygay. 

  Sa pag-irog sa orasan, inanay sab nakabatyag si Caloy og lain nga awra sa iyang palibot. Misugod pagpanglimbawot si Caloy samtang nasingo niya ang mga nagsagol-sagol nga baho sa lana ug mga tambal binisaya gikan sa buyot sa tigulang. Nakahinumdom siya sa asoy nga gipaambit sa tigulang, usa ka higayon, sa dihang nagtuon pa si Caloy sa elementarya…

Hapon kadto. Nagsandig-sandig si Lolo Leon sa iyang kawayang lingkoranan nga may saylanan sa tiil. Nagpabuhot siya sa iyang tinustos, nilikit nga pikas sa dahon sa tabako. Giputos ang pikas tumoy sa tinustos sa dahon sa saging nga gipormag gamayng apa. Misugilon siya sa iyang kasinatian sa langob sa baryo Bontoc, sa lungsod sa Hindang. 

Segun sa iyang asoy, gisuong niya ang maong langob ug gisubay ang taas, nagliku-liko, ug saka-kanaog nga agianan, Igo ra kunong maarang ang iyang lawas. Apan sa unahan adunay dako kaayo nga wanang sa sulod sa langob. Ug maaninag na sab niya ang sulod niini. Sa iyang pagbaktas nalabyan niya ang mga lim-aw ug mga tanom-tanom nga nabuhi sa dapit. Iyang nasaksihan ang mga bitin nga susama na kadagko sa punoan sa lubi. Apan matod pa niya, wala gyud siya tukba kay iya na mang gihangyo daan ang mga nagbuhi niini nga dili lang unta siya pasipad-an, kay nangita ra siyag magamit sa iyang pagpanambal. 

Way pamilok si Caloy samtang naminaw sa giasoy sa tigulang. Namunit kuno siya og mga tipaka sa tandayag gikan sa nitibug-ol nga hugaw sa bitin, mga tipaka nga igo ra niyang mabitbit ug masulod sa iyang dalang buyot nga panit. Didto sab niya napunitan ang dugukan sa usa ka dakong sawa. Dugang pa niya, ang dalan nga iyang gisubay sulod sa langob halos tunga sa adlaw niyang gibaktas. Sa iyang kakugang milagbas kini sa usa ka isla tabok sa Hindang. 

Daw dili makatuo si Caloy sa gisugilon sa tigulang, ug misamot kadako iyang mga mata nga naghinam-hinam sa sumpay sa iyang gisugilon. Kay ang asoy susama man sa enchanted cave sa storya sa iyang maestra, si Ma’am Tresing, nga mao sab ang ilang school librarian.

      Adunay usa ka hitabo nga si Caloy lang gayud ang nag-inusarang saksi. Pipila na lang kadto ka adlaw ug adlaw na sa tanang mga santos o Todos los Santos. Sabado kadto sa hapon, sanglit didto na pod si Caloy gayampungad sa lingkoranang kawayan. Adunay taga sityo Casilion nga miadto sa tigulang. Usa kini ka babaye nga susama nag pangedaron sa inahan ni Caloy. Luya kaayo ang iyang paglihok, ug nagping-it sa kasakit, timaan nga aduna gayod siyay gipamati. 

   “O, unsa may ato ‘Day?” pangutana sa tigulang.

    “Patambal ko Mano Leon. Lain man ahong paminaw, hapit na semana,” luya nga tubag sa babaye.

Milingkod na lang ang babaye tungod tingali sa hilabihang kakapoy ug sa sakit nga gihambin, ug sa iyang pagbaktas gikan sa sityo paingon sa sentro.

“Ato una nga himulsohan,” miduol ang bako nga tigulang sa gilingkoran sa bisita ug gitapion iyang tuong kamot ngadto sa pulso sa babaye. Iyang gipaminaw ang pagpitik, sama sa usa ka medical doctor nga mitapion sa stethoscope ug ino-inohon ug unsay iyang nabatyagan.

     “Aduna diay manahug diha sa Casilion?” nakapangutana ang tambalan, “Aduna bay nahiubos o nasuko nimo, dili pa lang dugay?” 

Wala dayon makatubag ang babaye. Nisamot hinuon kinig kaluya, murag kahilakon. Ug sa hinay iyang gisugid.

“Ahong silingan. Wala ko nagpabaylog humay. Niadtong miaging semana. Mihangjo sija, tunga sa bakid, aron naa sijay malubok. Apan gigahin ko man gud kadto alang sa binhi.”

“Mao ba? Mao kadtoy nakaingon sa imong gipaminaw karon,” direktang tubag sa mananambal. “Sige, ahong ilatag ang panapton, ug lingkod sa tunga.” 

Gilatag sa tigulang ang panaptong puti, ug miayuda pa si Caloy kay aron madali kinig kalatag sa sawog nga semento. Ug didto milingkod ang babaye tunga sa nilatag nga panapton. Gikuha ni Lolo Leon ang iyang bag nga panit, didto ilalom sa aparador. Ibabaw niini nahimutang ang altar nga gibutangan sa rebolto sa Santo Nino sa Praga, estampa sa Inahan sa Kanunayng Panabang, sa rosaryohan, mga tamdanan sa pangadyion ni Lola Oping, ug ang imahen ni Senyor San Vicente. 

Midagkot siyag kandila didto sa altar gamit ang posporo nga didto niya gikuot sa iyang buyot. Sa makadiyot nagkutib-kutib sama sa nangadye ang iyang baba atubangan sa altar. Pagkahuman, mibalik gilayon siya pagpungko sa sawog, ug iyang giandam ang iyang mga gamit. Human niyag tigom sa kinilkig gikan sa mga bukog sa mga mananap ginamit ang dakong grano nga papel de liha, iya kining gisugba sa binaga nga uling nga gisulod sa bagol, nga giandam ni Lola Oping. Gisagolan niyag dyutayng laya nga dahon gikan sa cellophane nga iyang gibukhad. Ug iya pa gyud kining gipatud-an og dyutayng lana gikan sa botelya sa Tanduay nga adunay krusipiho. 

Dungan sa pagpuot sa aso, mihangad ang tambalan sa altar ug militok na usab sa iyang orasyon ug dayon nanguros. Gipatong niya ang nagpuot nga bagol sa lusa nga plato. Dungan sa paglitok sa mga pangadye nga dili maklaro sa dunggan ni Caloy, gituoban sa tigulang ang babaye. Gibukotan kini og laing habol nga puti. Idalikyat niya og pagawas ang ulo sa babaye gikan sa gibukot nga panapton aron makaginhawa ug dili malumos sa aso. Human sa pipila ka gutlo, gikuha ni Lolo Leon ang bagol nga nagpuot pa. Nakabantay si Caloy nga gipaningot pag-ayo ang babaye, nagkisdong-kisdong tungod tingali sa kaha’ng sa aso ug kainit sa pagtuob. 

“Sige, lingkod lang usa palihog diha sa lingkoran duol sa altar, kay ako pa ning tiwason,” iyang awhag sa babaye. Mikuha kini sa iyang dalang panyo ug nanarapo sa iyang singot. Maampingon nga giahag-ahag sa tigulang ang puti nga habol, daw may gitigom siya sa tunga sa panapton nga gigamit sa pagtuob. Iyang gitawag ang babaye.

         “Dia, tan-awa. Mao ning mga mananapa o insekto nga naghatag og sakit sa imong lawas.” Dayong pakita sa iyang napupho gikan sa panapton.

“Unsa man na, Mano Leon?” nakugang ang babayeng nagpatambal   

“Mao kini ang gihatag sa nasuko nimo,” ni Lolo Leon pa samtang nagpadayon siyag hipos sa mga panapton ug mga gamit sa iyang panambal.

         Miduol si Caloy ni Lolo Leon tungod sa iyang pagkakuryoso. Apan sa dihang iya nang napiho kon unsa ang gipakita sa tigulang, dili makatuo si Caloy sa iyang nasaksihan. Didto sa tunga sa panapton ang mga tipaka sa bildo, mga pinong bato-bato, balhibo sa manok, ug tipasi sa humay, aduna puy pipila ka uhot. Didto kini nasawod sa panapton nga gigamit sa pagtuob. 

Segurado ang batan-on nga dili lamat ang iyang nakita kay gihinol pa man kini niya sa iyang mga tudlo. Dili sab makatuo si Caloy nga nagbinuang ang tigulang. Sayod siya nga ligdong kini ug mahadlokon sa Dios. Nanglimbawot gyod si Caloy tungod sa nasaksihan, ug mibati usab siya’g kahadlok. Bisan gikulbaan siya sa iyang nakita, nagpabilin kang Caloy ang iyang pagkamadudahon. Wala gyud siya kapugong, nangutana siya sa tigulang tambalan kon unsa kadtong iyang nakita. Mipahiyom lang hinuon si Lolo Leon ug nagkanayon, “Mga u’od kana, Boy. Migawas gikan sa lawas human sa pagtuob.” 

“Mao ba, Lo? Kuyawa gud ana!” ni Caloy pa nga sagol way pagtuo.

“Dili katuohan, di ba? Apan mao gyud na ang hitabo,” tubag sab sa tigulang kinsa mibatyag sa pagkamadudahon sa bayongbayong.

Sumpayan pa unta ni Caloy og pipila pa ka pangutana apan wala na lang siya maglangas pa. Hinuon iyang gihinayhinay og bawi ang iyang kaugalingon gumikan sa iyang kahadlok ug sa mga di-katoohan nga nasaksihan.  

“Hala, sige, ‘Day, pugnita ang naa sa panapton ug isugba sa nahibiling baga sa bagol,” sugyot niya sa nagpatambal. 

Ang kahadlok ni Caloy nasagulan pa gyud og kakutaw, Kay nganong nakaingon ang tigulang nga mga ulod kadto nga dili man gyud ulod ang iyang nakita ug nahikap. Bisan ang nagpatambal nga babaye dili sab makatuo sa nahitabo. Ug wala na lang sab si Caloy nagkuti-kuti pa, kay nagsugod nag panugnaw ang iyang tingkoy. Gianam-anam sa babaye og sugba ang napuphong nga tipaka ug lusok gikan sa panapton. Kalit kining mosirit ug mosiga inig tugpa sa baga, daw bilog sa posporo nga giitsa sa kalayo, ug moaso nga lan-ig kaayo ang baho. Samtang nanap-ong sa iyang ilong, si Caloy nakaalinggat nga naulian ang babaye gikan sa iyang kaluya, gipaningot og maayo sa pagtuob, ug wala na kini magping-it pa sa kasakit. Hingpit siyang naalim sa iyang gipaminaw. 

“Mano Leon, salamat intawon nga imo kong gitambalan!” pu’ng sa kalipay ug pasalamat ang nalitok sa babaye, dayong kuot sa nilikit niyang kwartang papel ug mitunol ngadto sa mananambal.

“Ajaw na Inday!” balibad sa tigulang sa gihatag nga kwarta, apan mi-insister ang babaye tungod sa kalipay nga naalim siya sa iyang gipamati.

“Salamat kaajo Noy Leon,” subli nga pasalamat sa kalipay sa babaye.

       “Ajaw lamang ko pasalamati. Gihimo ra kong himan. Pasalamat sa Ginoo ug ni Sr. San Vicente. Sila nagtabang nimo,” tambag niya sa babaye kinsa nihinok nalang pagsuksok sa iyang nilikit nga kwarta didto sa may tiilan sa rebolto ni Sr. San Vicente sa may altar.

Pero wala malimot si Caloy sa gisulti sa iyang amahan nga nakasuhito sa hitabo, ‘Duna say dili maayo nga lintunganay sa pagpanambal Dong. Molabay lang ang kwarta nga kinitaan sa panambal, monunot ra paglabay sa aso gikan sa palina, mahanaw gilayon. Ug walay tambalan nga makatambal sa iyang kaugalingon.”

Apan ang nakaalarma ni Caloy mao ang usa ka istorya nga iyang nabatian sa ubang mga tigulang sa ilang baryo. Kuhaon ra usab gilayon ang mga mahal sa kinabuhi sa mga tambalan, bugti sa ilang gihuptang abilidad. Ug nahinumdom si Caloy sa panahon nga nagpasunod ang pagkamatay sa duha ka mga anak sa mga magtiayon… 

“Boy, aho sang ad-aron ang ahong dalang inahan sa istaring kay hapon na. Maaju na lamang ni para naa koy ipasaw sa baboy. Para sa pista sa Senyor puhon, Boy,” niya pa human sa ilang taod-taod nga kukabildo.

     “Sige ‘Lo Leon, kay hapon na jud. Motabok usa ko kay moadto ko’s simbahan!” lanog nga tubag niya sa tigulang. Nabatyagan pa ni Caloy ang maong awra nga nasinati niya dugay nang panahon ang nakalabay samtang nakig-istorya siya ni Lolo Leon. 

“Tuod, Boy, balik unja dire sa balay. Duna koy ihatag nimo,”

“Ha?! Ah, aw… sige, mobalik lang ko human sa prosisyon, Lo!” 

“Boy, bijaan sa tika ha, moadto sa ko sa kusina,” sanghid sa tigulang.

Kalit nga gikutaw ang usa ka pangutana sa hunahuna ni Caloy. Misantop gilayon kon unsay ihatag sa tigulang kaniya. Ug daw dunay kalipay nga mipuno sa haw-ang niyang kahiladman.

    Nakatabok na si Caloy sa karsada. Biernes Santo na kadto. Nag-ilog na ang kahayag ug kangitngit nga mibanig sa kilumkilom. Miilog usab sa galamhan ni Caloy ang mingaw nga alawiton sa kwaresma nga gikanta sa mga biyata sa simbahan, ug iyang napanimahoan nga aso sa mga kandilang dinagkutan gikan sa mga deboto. Ang aso nga nahanggab nagpahinumdom kaniya sa iyang pagsanong sa imbitasyon sa tambalan.

Nagsugod na ang prosesyon sa mga Santos ug sa Santo Intierro libot sa baryo. Ug si Caloy wala gyod magdahum nga didto siya masum-ok sa panon sa mga deboto ug karo ni San Vicente Ferrer, ang patron sa mga mananambal. 

Kataposan