Balikbayan

Wala makakonek ang akong selpon sa Wi-Fi sa NAIA Terminal 3. Duna untay Wi-Fi dinhi gikan sa mga dagkong telcom nga libreng magamit, apan nagkinahanglan man kinig rehistradong numero. Wala na man tawn koy cell number sa Pinas! Hagbay rang nadeaktibeyt. Unsaon ko na man lang karon pagtultol ining Male Capsule Room kon di ko makagamit sa Googlemaps? Ang nakabutang ra man kay naa daw nis 4^th floor, luyo sa McDonald’s sa Wings Transit Lounge. 

  Duka na ra ba kaayo ko. Mag-ala una nas kadlawon. Maayo pa lagig gipangita nako daan kaganiha sa Gmaps kon asa nahimutang ang gi-book nakong kaesteyhan dinhis Terminal 3. Wala gyod untay problema kay arang kapaspas baya sa Wi-Fi sa erport sa Osaka. Mao bitawng nakapatuyang kog tan-awg Youtube videos samtang gapaabot sa akong flight. Tulin ra sad ang tanang proseso sa imigrasyon. Han-ay. Hapsay. Di sama kaganiha pagkawas namong mga pasahero sa Flight 5J 827—sagad mga kababayan nakong namauli karong Disyembre aron makapamasko ug makasaulog sa bag-ong tuig uban ang isigkapamilya—natanggong kog hapit tungas oras sa imigrasyon kay arang kataas man sa linya, unya di pa gyod tarong ang ilang proseso. Hinuon, gidahom na man nako nga ingon adto gyod ang mahitabo. 

  Maskin og gikapoy kos biyahe, nalingaw ra pod baya kog paniid sa akong mga kaubang pasahero samtang gabarog kos taas nga linya. Namuot ra pod kong naminaw sa ilang pakighinabi—ang uban gabagutbot—mga pulong ug tonada nga pamilyar kaayos akong pandungog. Gikahidlawan baya sad nako ang paglantaw sa mga dagway sa akong mga kababayan. Apan wala gyod nako mapugngi ang kaugalingon sa pagbalhin sa akong bakpak paingon sa akong atubangan. Lisod na! Wala na baya kos Japan. 

  Pirmi nakong ipanghambog sa akong kanhi kaubang mga maestro ug maestra sa among groupchat kon unsa kaluwas maglakaw-lakaw nga magselpon bisag gabii didtos akong gipuy-ang siyudad sa Japan. Walay ikabalaka sa imong bag maskin pila pa kalapad o aduna ba kay mahalong mga gadget sulod niini kay wala may manguotay o holdaper ba kaha didto. 

  Samtang gatulod sa trolley nga mikarga sa akong mga maleta, giduol nako kaganiha ang usa ka Pinay nga sa akong tan-aw trabahante tingali to siyas usas mga booth sa departure area. 

  “Ate, san po ba tong Wings Transit Lounge?” pangutana nako.

  “Sa Terminal 3 lang po yan, Sir. Paglampas mo ng Jollibee, may elevator malapit sa Shakey’s. Punta ka ng fourth floor.”

  Siya pod ang mipasabot nako kaganiha nga magkinahanglan lagi daw og cell number aron makaakses sa libreng Wi-Fi sa terminal. Misugyot man gani siya nako sa pagpalit og sim card sa may atbang nga booth. Mibalibad ko.

Kay wala man gyod magmalampuson ang akong pagsuwayg konektar sa Wi-Fi, misurender na lang ko ug miingon sa babaye dalang ngisi, “Welcome to the Philippines!”

  Mingisi pod siya, klarong wala niya masabtan ang akong sarkastikong pamahayag. Nasangit hinuon ang iyang panan-aw sa may atbang, diin adunay pundok sa mga pasaherong gapaabot. Unya, kalit siyang mitingog, “Si Rey Abellana ‘yan, o! Kanina pa yan naghihintay diyan.”

  “Sino po?” Nakuryoso pod ko. 

  “Tatay ni Carla Abellana. Artista ‘yan dati… Sana andito rin si Carla.” 

  Wala na man gyod koy hanaw sa mga panghitabo sa showbiz sa Pinas. Ang kataposan nakong nadunggan kay nagbuwag silang Carla Abellana ug Tom Rodriguez. Ambot unsa toy rason.

  Pagbiya nako, gilantaw nako sa kataposan ang trabahante nga padayon gihapon sa pagpaniid kang Rey Abellana. Pagka Maritess na man lang gyod! Namuot ra pod kong gahunahuna ganiha. 

  Mipatigbabaw ang akong pagkaulitan. Maskin og nakapanihapon na ko daan sa wala pa ang biyahe ug tungang-gabii na man unta, mihapit una kog sulod sa usa ka sikat nga fastfood. Laliman ka anang tulo ka tuig kang nalaming sa ilang crispy fried chicken! Gipahiluna nako ang trolley sa suok aron di makababag sa ubang mga kustomer. Miduol kos counter ug mihangad aron sa pagpili sa akong order. Gapangamay nako ang kagumkom nga panit sa fried chicken. Apan diriyot kong natab-okan tungod sa kamahal sa presyo sa matag set nga anaa sa menyu. Traynta hangtod singkwenta pesos man tingaling mas mahal tandi sa presyo kaniadto sa akong mahinumdoman! Hinuon, presyong erport man god pod. Pero bisan pa. Mao na ba ni ang giingon nila sa among groupchat nga epektos pagsaka sa inflation?

  Miorder gihapon kog one piece fried chicken nga pinaresan og espageti. Gipailisan nakog pineapple juice ang Coke. Bitbit akong tray mipadulong ko sa suok diin nako gibilin akong mga maleta. Misugod kos pagpaak sa piniritong paa sa manok, dayon mihungit og espageti. Angkunon nako, lahi ra gyod ang timplang Pinoy kumpara sa Hinapon. Oo, paborito kaayo nako ang ramen didto, ang sushi, yakisoba, okonomiyaki, ug ubang mga Hinapon nga pagkaon. Kanunay nakong i-post sa akong FB ug IG stories kining mga pagkaona. Mokomento dayon akong mga kaila, “Lamia ana oy!”, “Sanaol kaon Japanese food!”, “Maayo gani kay wa ka manambok dira.” Tubagon dayon nako nga, “Alangan healthy man ning mga Japanese food. Di parehas mga pagkaon nato nga grabe kamantikaon…” Sumpayan dayon sa akong pagsugid nga lima na ka kilos ang nabawas sa akong timbang sukad ko naabot sa Japan tungod lagi sa ilang mga pagkaon. 

  Pagkahumag kaon gibitbit nako ang tray paingon sa counter. Nangita ko sa dapit diin ipamutang ang mga gikan-an apan wala koy nakit-an maong nangutana kos service crew kon asa nako kini ibilin. Tataw nga nakurat kay wala siya gadahom nga bitbiton sa kustomer ang gikan-an, dali-daling gidawat sa service crew akong tray samtang nagpasalamat. Diha ra ko nakaamgo nga nahimong usa ka natural nakong gawi na man diay ang pagpahiluna sa akong gikan-an human mokaon sa restawran o sa mga fastfood shop. Nakapanakla ko pagkasiplat sa gakatag nga mga plato, baso, kutsara, ug tinidor sa usa ka lamesa sa pikas suok pagdayon nakog gawas. Pagkawala naman lang gyoy disiplina sa ubang mga Pinoy! sa ako pang hunahuna.

  Misaka ko sa 4^th floor. Natud-an ra gyod nako ang Male Capsule Room. Midiretso ko sa reception ug miabi-abi nako ang usa ka muboon nga Pinay nga mipasabot nako sa pamalaod sa maong pasilidad. Gihatagan ko niya sa akong yawi. 

  Una ko matulog, nakadesider kong maligo kaganiha, butang nga naandan na nakong buhaton didtos Japan ilabi na sa panahon sa tingtugnaw. Kinahanglang maligo gayod gamit ang init nga tubig dili lang aron malimpiyohan ang tibuok lawas una mohigda kondi aron sad mawagtang ang kapuypoy sa kaunoran human ang tibuok adlaw nga panisikaysikay. Gituod nako ang kumonal nga kaligoanan. Mihapit una ko sa kasilyas kay nabati nako nga daw nagkarambola ang akong gipangkaon su’d sa akong tiyan. Salamat sa Ginoo kay dihay bakante nga kasilyas. 

  Padung na unta kong molingkod sa bawol apan nahinumdom ko nga wala kos Japan. Nangita kog tisyu aron itabon sa baba sa bawol sa tinguhang maprotektahan akong sampot batok sa tanang mikrobiyong namilit niini. Apan dili gayod tingali uso ang tisyu sa Pilipinas! Dili sama sa Japan nga naa tanang kinahanglanon nimo sa kasilyas. Dunay tisyu nga puwede nimong pasiritan og alkohol aron pahiran ang lingkoranan sa bawol. Kon di gihapon ka komportable ini, puwede ra gyod nimo hapnigan og tisyu ang lingkoranan. Di ka mabalaka kay kasagaran sa mga toire didto maskin man gani sa mga yanong kasilyas sa ilang parke o sa kilid-kilid ba kaha adunay daghang rolyo sa tisyu nga nakareserba. Ug ang labing importante sa tanan, ang gitawag nila nga washlet. Kon ang ubang kasilyas sa Pinas dunay bidet, sa Japan duna nay naka-built in nga bidet ang bawol. Dili na kini kinahanglan nimong gunitan aron magpasirit og tubig kon mangilo. Igo ra kang mopindot sa mga button kilid sa bawol nga nakaingon gyod ko sauna adtong unang higayon kong nakagamit ini nga namora kog gasakayg space shuttle. Kuyawan sad ko ato kay basin baya uroy og inig pindot nako mosulbong hinuon ko paingon sa kawanangan.

  Wala koy nahimo kondi ang pagpuk-ong ibabaw sa bawol. Bahala na uroy! Lisod na kon kurikongon hinuon akong lubot. 

  Human sa akong pag-inutong, gituod nako ang banyo. Ako ray gatikaw-tikaw sulod sa kaligoanan kaganiha. Naghinam-hinam akong lawas nga masyaweran og init-init nga tubig apan pagkadakong demalas kay bugnaw-bugnaw man nga tubig ang miagas hinuon. 

Yati ra! nakasinghag ko. Mogawas gyod akong pagka kandingon kondi init-init ang tubig. Didto sa akong apartment sa Japan makapili gyod ko kon init ba o bugnaw nga tubig ang akong gamiton. Tanang hotel o maskin mga pampublikong kaligoanan didto sama sa sento ug onsen, ingon ani gyod ang imong masinati. Kay lagi pod puwerteng tugnawa man kon winter didto ug kon summer haskang inita sad. 

  Sa kadugayan naka-adyas ra pod sa tubig ang temperatura sa akong lawas. Wala man tingali abtig lima ka minutos nahuman ra kog ligo. Mibalik kos akong capsule room maskin og basa pa akong buhok kay puwera gaba wala may hairblower nga magamit dinhi. Dili pareha didtos Japan. 

  Didto maisip gani kuno nga usa ka mortal nga sala ang paggawas sa balay nga basa-basa pa imong buhok. Matod pas akong nadunggan, kon duna kunoy usa ka langyaw nga basa ang buhok nga anaas pampublikong lugar o sulod sa tren o sa trabahoan ba kaha, makaingon kuno ang ubang mga Hapones nga, “Ah! Tabun Firipinjin desu.” Basin kuno Pinoy. Ambot tinuod ba ning estoryaa o mugna-mugna lang! 

  Ania na ko karon sa akong hagip-ot nga higdaanan. Galatagaw gihapon ang akong hunahuna ingon sa gautaw-utaw sa kawanangan. Oo, ania na tuod kos Pilipinas, pero ingon sa nahabilin didtos Japan ang akong galamhan. 

  Misuway kog konektar sa Wi-Fi sa capsule room. Salamat intawn kay nagmalamposon ko. Nagpusot-pusot og sulod ang nabahaw nga mga mensahe. Mi-reply kos among groupchat sa akong pamilya nga tua sa Bohol: DIA NA KO SA MANILA. SEE YOU NINYO UNYANG BUNTAG! 

  Mipiyong ko karon aron hangopon ang katulogon. Unya nahinumdom kos akong nayawit kaganiha, “Welcome to the Philippines…”

* * *

Ang piyahok nga nawong sa akong amahan ang una nakong nakit-an sa unahan paggawas nako sa Arrival sa Panglao International Airport. Gabarog siya tupad sa akong diyes anyos nga lalaking pag-umangkon. Ang akong pag-umangkon ang unang nakasigpat nako taliwala sa panon sa mga pasaherong migawas sa erport. Gadiyong-diyong ang mga mata sa akong amahan tataw nga hanap na gyod iyang panan-aw.

“Nganong nagniwang man tawn ka, Pa?” timbaya nako human miamen ug dayon gakos sa akong amahan. 

“Ingon bitaw ko si Uncle Jay-ar na,” sa akong pag-umangkon. “Di man god motuo si Daddy nga ikaw, ‘col.” 

Daddy ang tawag sa akong pag-umangkon sa iyang lolo. 

“Wa na ka kaila nako, Pa?” binuang nako. 

“Abi man god nakog Koryano,” tubag pas akong amahan.

“Di ba diay Japanese?” 

Mingisi lang siya.

Giguyod sa akong amahan ang akong dakong maleta ug mipadulong mi sa van nga nakaparking sa may unahan. Aron makatagbo nakos erport ang akong pamilya, gipamalihogan nako ang akong maguwang nga lalaki nga hulman ang sakyanan sa iyang amo. Siya ra poy mimaneho gikan sa amoa didtos Inabanga paingon sa Panglao, mga kapin duha ka oras pod ang gilay-on. 

Pag-abre sa pultahan sa van, ang akong inahan ang dayong mihangop nako. Diha pod ang usa pa nako ka pag-umangkon nga anak sa among kinamaguwangan. Sa atubangan, anaa akong igsuon, tapad iyang asawa nga gasabak sa ilang dos anyos nga anak. 

Nanuaw balik sa akong panumdoman ang mga tipaka kaniadtong 2018 nga gihatod ko nila sa Mactan-Cebu International Airport, adtong lumargahay ko sa Japan. Maayo pa ang kabubut-on sa among mga ginikanan adtong panahona. Karon nga maoy una nakong higayon nga nakauli sa Pinas sukad gapandemik, arang kalapad ug kataas na sa daw bungbong nga gababag tali nilang Papa ug Mama bisan og gaipon man unta silag puyo sa usa ka balay nga gipatukod nako para nila. 

Kanhi OFW si Mama. Duha ka dekada siyang ga-domestic helper sa Kuwait. Samtang tua siya sa laing nasod, dihay mga kalapasang nabuhat ang among amahan. Kon akong subayon ug tukion og balik, bunga lagmit kadto sa dili maayo o wala gayoy komunikasyon tali sa among mga ginikanan. Dili pa man god uso kaniadto ang chat o videocall. Mahal kaayo ang long distance. 

Napasaylo na man unta to sa among inahan ang among amahan. Apan lagi, bisan pag makaingon ko nga mikugan na ang mga samad sa kagahapon ni Mama, tingali wala pa kini sila hingpit nga mangaalim sa ilawom. Mopahimangno gihapon niya ang mga kasaypanan ni Papa. 

“Sus, mora jod nag iring ug iro silang Mama ug Papa. Mga tiguwang na man unta. Kanunay na masinghagan si Papa ni Mama,” maoy kanunay nakong madunggan gikan sa akong bilas. 

Mao tingaling ganiwang ang among amahan.

Ang tinuod, usa kini sa akong mga gitinguha ining ulia nako nga husayon silang duha, tumpagon ang bungbong nga taudtaod na pong gaali nilang duha. 

Mihapit una mi sa usa ka barbekyuhan sa Tagbilaran aron maniudto.  Makamingaw gayod ang mokaon dungan ang imong mga mahal sa kinabuhi. Didtos Japan, nag-inusara lang ko sa akong apato. Inigmata, maligo dayon, mag-ilis, unya mag-andam og pamahaw—sagad tostadong sliced bread nga pinatungan og keso ug pinaresan og init nga kape. Inigkahuman sa trabaho, modiretsog uli ug maghikay og ikapanihapon. Samtang magkaon, mangintahay baya pod ko nga tawagan ko sa akong pamilya, ilabina ni Mama. Apan kay liblib nga dapit man sa baryo sa Inabanga nahimutang ang among balay, maong lisod kaayo nila makakuhag signal. Maihap ra tingali sa tudlo ang mga higayon sulod sa usa ka buwan nga magka-videocall mis akong pamilya. Gianad na lang nako ang akong kaugalingon nga sa chat ra nako sila kanunayng makomosta ug mahinabi. 

“I’m sure you miss your family so much.” Nahinumdom kos gipamulong sa akong labing suod nga kaubang maestra nga Haponesa nga giisip nakong ikaduhang inahan. Tinuod man, mingaw man gyod ang magpuyo nga gainusara sa usa ka langyaw nga nasod. Pero gikubalan na tingali ang akong dughan human ang daghang katuigang pagsagubang sa kamingaw ug pagharong sa kahilom. 

Sa iya pod nako nadunggan kini: “Why do Filipinos have to work abroad?” Nakapamalandong kog ahat sa tinuod nga tubag sa maong pangutana. Ang direktang gitubag nako kay siyempre mas dako ang sweldo nga makuha sa pagpanarbaho gawas sa nasod. Apan sayod ko sa tinuod nga kahulogan sa iyang pangutana. Buot niyang madunggan gikan nako mismo kon unsa gayod ang mas lawom nako nga hinungdan nganong mipalayo sa akong pamilya ug nanimpad sa Japan nga gainusara. 

Usa ka langyaw nga konsepto alang sa mga Hapones ang pagpanarbaho gawas sa ilang nasod. Kay ngano kunong mogawas man nga duna ra may makit-ang trabaho didto. Lakip ang akong Amerikanong katrabaho dili sad makasabot nganong magpadala gihapon kog kuwarta sa akong pamilya sa Pilipinas.

“It’s a Filipino thing, dude,” matod ko. Adtong tungora wala ko masayod unsaon pagpasabot niya nga kon ang usa ka Pinoy manimpa’d gawas sa nasod, daw usa ka bug-at nga sala ang dili paglingi o pagtabang sa iyang pamilya. Ilabi na sa mga OFW nga wala pa nangamenyo sama nako, kinahanglang tabangan dili lang ang mga ginikanan kondi lakip sad ang mga kaigsuonan ug ang mga anak nila. Ug kon maluluy-on gyod kaayo ka, mas maayo gani nga mapisikan pod og apil sa grasya ang ubang kaparyentehan. 

Mipadayon mi sa among biyahe pagkahuman sa among paniudto. Nagkadaiya ang among gipang-estoryaan sulod sa sakyanan. Mahitungod sa among plano para sa Pasko ug sa Bag-ong Tuig—kon maghikay ba mi o moorder na lang og food package aron dili hago ug walay daghang hugason. Kabahin sa mga kaparyentehan—kon kinsa pay buhi o mitaliwan na. Mahitungod sa lablayp sa akong ulitawo nga pag-umangkon nga arang pagkaliwata ni Papa kay nabuang sad sa sabong. Hagwa-hagwaon ni Mama ang akong dos anyos nga pag-umangkon nga sa akong obserbasyon hilabihan niya kapinangga. 

Karon ug unya masangit ang akong panan-aw sa pamilyar nga talan-awon kilid sa dalan. Kalubihan, kasagingan, kalibonan, ug nagkadaiyang matang sa kakahoyan ug mga tanom nga lumad gayod sa Pilipinas kon di man sa among probinsiya. Malungtaron lang gihapon ang katunggan ug bakawan kilid sa matag suba nga among malabyan. Maglaray ang kabalayan kilid sa dalan ilabina kon makaagi mig sentro sa usa ka lungsod. Apan inig tadlas namo sa mga gagmayng baryo, nihit ra gyod ang kabalayan, ug kon duna man, mga payag ang akong makit-an nga ang uban nila gatahirig kay basin wala intawn mapaayo sukad gikuso-kuso ni Odette. 

Taudtaod, kalit lang nahilom ang sulod sa van kay nanagpilaw ang akong mga kabanay. Gipasagdan sad nakong anuron ang akong galamhan paingon sa katulogon samtang gisandig nako akong ulo sa bildo nga bentana sa sakyanan. Mipadayon kos akong pag-aninaw sa talan-awon kilid sa dalan. Mihadla-hadla nako ang lunhaw nga kinaiyahan. Ang dagat tunga-tunga sa Bohol ug Sugbo. Mga eskuylahan, simbahan, munisipyo, ug merkado nga naghatag nakog kasayoran kon asa naming lungsora anang tungora. Ang binuwad nga humay daplin sa dalan. Lapad nga kabasakan. Baga nga kalasangan ug kabukiran. Mga tawong gabaktas ilawom sa naglingiting Adlaw. Mga bata nga nagpalupad og tabanog. 

Mga sari-sari store nga dunay mga tambayng gahukas nga galingkod sa atubangan. Mga habalhabal drayber nga nalingaw og estorya-estorya samtang gapaabot og pasahero kilid sa waiting shed. Mga motorsiklo, traysikol, ug ubang matang sa sakyanan nga among malabyan o kami ba kaha ang ilang maapsan. Sama ining bus karon nga mioberteyk sa among sakyanan. Puno kini sa mga pasahero nga ang uban nila gabarog ra intawon. Abre ang tanang bentana maong gakalkag lang ang buhok sa usa ka babayeng pasahero. 

Kagahapon misakay kog bus gikan sa siyudad nga akong gipuy-an sa Tottori paingon sa Osaka diin nahimutang ang Kansai International Airport. Dul-an upat sad ka oras nga biyahe. Wala koy angay ikabalaka kay gawas nga dunay erkon ang ang maong bus, haruhay pa gyod kaayo ang biyahe kay dili man ni puno sa mga pasahero ug wala sad maghunong-hunong. Direkta ning mipaingon sa among destinasyon maong nakapatuyang ra gyod kog katulog sa akong biyahe kagahapon. Walay mga pasaherong dagko ang tingog samtang mag-estoryahanay o magtan-aw ba kahag Youtube videos nga naka-loudspeaker. 

Kausa bitaw, adtong unang uli nako sa Pilipinas nga misakay kog bus sa Manila, gialiwarosan ko sa akong katapad nga pasahero kay wala gyod tawn siya ga-headset samtang nagtan-aw og bidyu sa iyang selpon. Gakatawa-tawa ra ba ang amaw. Unya, maigking kog kalit tungod sa kakusog sa serbato sa bus. Dihay mosinggit, “Para! Para!” o “Mani kayo diyan! Tubig? Tubig?” nga maggikan sa usa ka tindero nga kalit lang mosulod sa bus unya mokanaog sa unahan. Mi-message kos among groupchat aron sultian akong mga higala bahin sa akong nasinati. Gireplayan ra ko nila nga, “Wa na gyod kas Japan.”

Sakto. Wala na gayod ko sa Japan atong higayona. Kay ang kahilom ug kahapsayan daw usa ka langyaw nga reyalidad sa mga pampublikong sakyanan sa Pilipinas ilabina na sa Metro Manila. Dili sama didto sa Japan nga maisip nga usa ka katilingbanong kalapasan ang pagbanha-banha sulod pananglitan sa tren. Nabadlongan bitaw mi kausa sa akong mga higalang Pinoy didto kay nagpatuyang ra man intawn mig pangatawa. Kon magkatapok man god ming mga Pinoy, ingon ani gyod sagad ang dangatan. Kini laging dili nato matago atong pagkasiaw ug paggkagara-garaon usahay, aw, katilaw lagig kasaba!

Sukad ato, nasabtan nako unsa kabalaan alang sa mga Hapones ang kahilom dili lang sulod sa mga pampublikong sakyanan kondi lakip sa ilang pribadong kinabuhi. Mao tingaling nakakomento ang uban nakong mga higala sa Cebu diin ko nagtrabaho sa una, “Hilomon na lagi ka. Mora na kag Hapon…”

Tungod ba kaha ining ilang social construct sa Japan kon nganong usahay dili na kaayo ko magtingog-tingog sa social media? Adtong nagtudlo pa ko sa Cebu, kugihan kaayo kong magpadayag sa akong opinyon o sentimento sa Facebook. Bisan unsa lang. Personal, akademikanhon, o politikanhon. Karon, human ang lima ka tuig, pulos mga litrato na lang sa akong laag-laag sa Japan ang akong i-post usahay. Para unsa pa aron mosaway ko kintahay sa politika sa Pilipinas? Basin og sumbalikon ra kog saway sa uban sa pag-ingon, “Ngano naa diay ka diri? Kasabot diay kas among tinuod nga nasinati?”

Tungod ba pod kaha sa akong pagsagukom sa kahilom sulod sa katuigang pagpuyo sa Japan kon nganong misamot kalisod alang nako ang pagpadayag sa akong pamilya sa tinuod nakong gipangbati? Ilabina gyod sa akong inahan nga duha ka dekadang wala nako makauban samtang gadako ko. Buot unta nako siyang ila-ilahon og balik, sumpayon ug lig-unon ang pagkabaligtos sa naputol nga kutay sa among relasyon sukad adtong milarga siya gawas sa nasod. 

Paggradwar nako sa kolehiyo nakahukom siya nga dili na mobalik sa Kuwait. Gamit iyang tinigom nagtukod siyag balay sa Inabanga diin dunay gamayng tindahan sa atubangan nga maoy gikalingawan niyag dumala. Ining mga panahona, nagsugod na kog tudlo sa Cebu. Mag-ulian ra ko sa amo kon dunay okasyon o kon school break namo. Walo katuig nga daw mora ra gihapon og tua sa gawas sa nasod si Mama kay panagsa ra man nakong makauban. Hangtod nga nahilarga lagi ko sa Japan. 

Why do Filipinos have to work abroad? Mibalik na sad sa paghamok sa akong hunahuna kining pangutanaha. Unsa kahay gitubag ni Mama kon ugaling pangutan-on siya kaniadto nganong gibiyaan mi niya? Unsa gyod pod kahay hustong ikatubag nako nganong mipalayo ko sa akong pamilya, ilabina sa akong inahan, ug padayon sa pagsagubang sa kamingaw ug pagharong sa kahilom didto sa usa ka langyaw nga nasod? 

Nasakgaw ang akong pagpamalandong kay gibati kog kaihion. 

“Asa man ko puwede mangihi?” pangutana nako sa akong maguwang. 

“Puwede ra gyod ta mohunong aron makaihi kas kilid-kilid,” tubag niya.

“Pag-syur dira, uy! Mosugot diay nas Jay-ar mangihi sa kilid-kilid?” sapaw sa akong bilas. 

“Wa ba diay tay maagian nga gasolinahan aron maka-CR?” ni Mama.

“Ay sus! Ngano ba diayg sa kalibonan ra mangihi?” ni Papa. 

“Paghilom dira!” singhag ni Mama. “Iparehas man nimo imong anak. Kahibaw baya kang wa nana maanad.”

Padayon lang gihapon sila sa paglantugi. Namuot ra pod kong naminaw sa kamabaw sa ilang gilalisan. Sakto si Mama. Dili gyod pod ko mosugot nga mangihi ra sa kilid-kilid. Bahala uroy! 

Didto sa Japan, basin pa ganig mapriso ka kon mangihi ka sa pampublikong dapit. Aw, kon di man mapriso, masawayan o di ba kaha makasab-an ka sa mga Hapones nga makakita nimo. Uwawa tingali kon mahitabo ni nako. Basin moingon na pod unya, “Tabun Firipinjin desu.”

Nabantog man sa tibuok kalibotan unsa kadisiplinado ang mga Hapones. Sa akong pagpuyo didto, saksi ko unsa kini katinuod. Masinundanon sila sa balaod kay arang kaistrikto ra ba sa ilang justice system. Makita ni sa ilang pagsunod sa mga lagda sa trapiko kay hadlok man na sila madakpan ug mabawian og lisensiya. Dili parehas ubang mga drayber nga Pinoy nga kusog maningit sa karsada o dili morespetar sa ubang motorista. 

Dili lang kahilom ang sagrado sa mga Hapones kondi lakip sad ang takna. Sa bag-o pa lang ko sa akong trabaho, dihay mga higayon nga migawas gayod ang akong pagka Pilipino kay naleyt man ko. Ug kon makigkita ko sa akong mga kailang Hapones, naulawan ko adtong naleyt lang kog diyes minutos sa among nasabotang oras nga mag-abot. Didto ra nako nasayran nga bisan ganig sayo kag lima ka minutos kay maisip gihapon ni nga leyt sa ubang mga Hapones. Sukad adto gianad nako ang kaugalingon nga wagtangon sa hingpit sa akong sistema ang negatibong konsepto sa Filipino time. 

Limpiyado sad ang kasagaran sa mga Hapones. Kon anaa na sila sa parke, mall, o sa bisan asang pampublikong lugar, dili gayod na sila magpatakataka lang og labay sa ilang basura. Responsibilidad nila ang kaugalingong basura nga maisip man tingaling usa ka krimen kon ila ra ning biyaan o ilabay bisan asa. Mao bitawng panagsa ra kang makakitag sagbot sa kadalanan sa ilang mga siyudad ilabina gyod sa mga inaka kun probinsiya. Makasagmuyo kaayo alang nako matag higayong mouli ko sa Pilipinas unya makakita kog laundok sa basura o mga sagbot nga palid-paliron sa hangin sa kadalanan. 

Wala kay makit-ang mga lalaking Hapones nga magpundok-pundok daplin sa dalan, manggihukas, o magtagay ba kaha. O mga inahan nga mohunong sa pagpanilhig sa ilang nataran aron magtapok ug manglibak sa uban nilang kasilinganan. O mga kabatan-onang magtambay-tambay o delikado pa gyod kon mamirahay. Sa Pinas ra gyod ni nimo masaksihan nga mga esena. 

Maong wala gyod ko misunod sa sugyot sa akong maguwang ug sa akong amahan nga mangihi ra kilid sa dalan. Bahalag mobuto akong pantog! 

“Hapit na man kaha ta moabot?” nako pa.

“Traynta minutos na lang tingali,” tubag sa akong igsuon.

Kini na man tingali ang kinadugayang traynta minutos sa akong kinabuhi. Samtang padayon ang among biyahe, gipaningkamotan nakong dili paminawon ang tawag sa kinaiyahan. Diyotayng pagpaabot na lang!

Ug lagmit gisungog kos kahigayonan. Dihay usa ka hamtong nga lalaking gabarog daplin sa dalan nga akong nakit-ang nangihi. Gahangad-hangad kini tataw nga gidimdim ang kahimayaang nabati samtang gapabuhagay sa iyang yelohon nga ihi. 

Buangang tawhana! sa akong hunahuna. 

Sa akong gilingkoran naklaro nako dili lang ang pagsirit sa iyang ihi kondi lakip man gani ang iyang utin.

Wa gyoy disiplina. Pakauwaw lang!

* * *

Gituyo nakog bisita ang balay sa akong auntie, igsuon ni Mama, sa Talibon diin ko gipakatawo ug nagdako kay duna man silay Wi-Fi didto. Duna koy mga requirement sa akong grad school nga angay nakong ipasa ug duol na kaayo ang dedlayn. Siyempre giduaw pod nako ang akong iyaan nga maoy misagop namo adtong mga bata pa mi sa akong mga igsuon. 

Nakahukom ang among inahan nga ipailawom mi sa poder sa among iyaan adtong nagtungha pa kos elementarya pagkasayod niyang gipasagdaan ra mi sa among amahan nga kanunayng tua sa buwangan ug sa mga tigbakay. Imbes nga adto ni Papa ang kuwarta para sa among mga kinahanglanon, didto kini sa manghod ni Mama gidiretsog padala, butang nga dugay ra diayng gikahiubsan sa among amahan adtong panahona. 

Nasayran nako ang uban pang mga hinungdan kon nganong bagtok nga gatindog ang bungbong tali sa among ginikanan adtong nag-estoryahanay ming tulo sa miaging adlaw. Mga kasaypanan, kakulangon, ug kalapasan nga gapatong-patong, gapunsisok, natigom sulod sa daghang katuigan, mitibug-ol sa ilang isigka dughan. 

“Unya nahusay ra sila?” sukit sa akong iyaan.

“Wa gyod gihapon, Auntie. Lisora bitaw…,” nako pa.

“Imbes kay miuli ka aron makabakasyon,” niya pa. 

Ug ining tungora wala gayod nako mapugngan ang pagbuhagay sa ako pong giluom-luom nga pagbati. Giam-aman ko sa akong iyaan samtang gabakho ko. Misumbong ko niya kon giunsa nako pag-antos ang kamingaw didto sa Japan, nagbagibi ko kon nganong obligasyon nako ang pag-ayo sa relasyon tali sa akong mga ginikanan, kon nganong layo ang akong kabubut-on sa akong pamilya ilabina sa akong inahan, kon sala ba nako nga manimpa’d gawas sa nasod, mopalayo aron lang gyod duna koy mapadala nga ikasustento nila, makapatukod sa among balay nga puwede namong ikapasigarbo. Nganong dili pod sila maningkamot nga makaestorya ko nila didto. Oo, isog ko. Lig-on ko. Pero wala kini nagpasabot nga dili ko dutlan sa kamingaw ug sa kahidlaw. Wala nagpasabot nga diha sa akong kahilom wala ko gahandom sa ilang gugma. Sila nga akong pamilya. 

Mapasalamaton ko sa kahigayonang nakapadayag sa akong tiunay nga gibati. Wala nako damha nga kining pag-ulia diay nako sa Pinas, lakip pod diay nga tumpagon nako ang akoang kaugalingong bungbong. Lagmit wala gihapon kini hingpit nga nahugno, gabarog pa tingali kini hangtod karon. Apan sa akong pagpabuhagay, dihay mga parte niini nga inanay na tingaling nangahugmak. 

Milarga ko sa Cebu aron pod makahimamat og balik sa akong mga higala didto. Aron pod lingawon ang kaugalingon pinaagi sa pagsuroy-suroy sa mga mall o pag-adtog bar pananglitan. Tulo ka adlaw pong nagpahungaw layo sa pamilya. 

Sa Getafe ko miagi pag-uli nakog balik sa Bohol. Duna na man goy fastcraft dinhi nga mokabat lang og usa ka oras nga biyahe gikan sa Cebu. Mihapit una ko sa Talibon una mipauli sa amoa sa Inabanga. Pag-abot nako sa balay sa akong iyaan, diha ra nako nabantayan nga wala sa akong bag ang akong managpares nga Nike nga sapatos. 

“Asa man diay nimo gibutang?” pangutana sa akong iyaan.

“Gisulod man to nakos plastic bag… Ay, hala! Nahinumdom na ko. Gipahiluna to nako sa lingkoranan sa waiting shed samtang gapaabot sa bus.”

“Aw, basin tua ra to didto.”

“Gikawat na tingali to…”

Wala nako mapugngan ang kaugalingon sa pagtandi sa Japan ug sa Pilipinas. Gisultian nako ang akong iyaan nga didtos Japan, maskin pag ibilin nimo imong laptop sa lamesa sulod sa café aron mangihi, inigbalik nimo naa ra kini gihapon. Nakasuway pod ko sa una nga nahabilin akong selpon sa estasyon sa tren. Wa ko kaalinggat nga wala diay nako mapunit og balik akong selpon nga gipatong nako kilid sa machine samtang gapalit og tiket. Nakasakay na ko sa tren ug layo-layo na pod kog naabtan sa dihang nakamatikod kos pagkawagtang sa akong selpon maong mibalik ko sa estasyon. 

Pag-abot sa ticket machine wala na ang akong selpon didto. 

“Ah, Japan bitaw ni. Di ko angay mabalaka,” sa akong hunahuna.

Tuod man, pagduol nako sa opisina sa station manager didto ra ang akong selpon. Duna kunoy mireport ug misurender ini sa ilang opisina. 

Diha pod toy kausa nga duna koy nakit-ang sunglasses sa dalan. Mahalon sad ang nawong ato. Wala gyod nako punita kay sayod kong balikan ra ni sa tag-iya. Pag-uli nako gikan sa trabaho, milabay ko sa maong luna ug wala na ang sunglasses sa dalan. Gipahiluna hinuon ni ibabaw sa tanom aron tingali dili aksidenteng matamakan sa mga lumalabay ug aron pod daling matuod sa tag-iya. 

Nanghinaot pod ko nga gipahiluna ra to ang akong sapatos sa waiting shed aron akong mabalikan. Nangintahay lang pod kog balik didto bisan pag sigeg sulsol ang akong hunahuna nga posibleng gipunit na lagi tog laing tawo. Pinas pa ka!

Pag-abot nako sa waiting shed, gipangutana nako ang usa ka drayber sa traysikol kon duna ba silay nakit-ang plastic bag nga dunay sulod nga usa ka paresan sa sapatos. Iya kong gidala sa usa ka booth sa unahan. Ug didto akong nahinabi ang usa ka lalaki nga mipahibalo nako nga dihay drayber nga mitunol nila sa akong sapatos. Human nako gihulagway ang akong sapatos, gihatag niya kini dayon ingon, “Maayo gani, Sir, kay dihay nakakita ani. Mga anes ra man pod mi diring dapita.”

Nakonsensiya ko sa akong bati nga hunahuna kaganiha batok sa akong mga katagilungsod, sa akong mga isigka Pilipino. 

Samtang gapaabot sa sunod nga bus nga mopadulong sa amoa sa Inabanga, galingkod ko sa waiting shed. Ga-chat-chat ko sa akong mga higala, lakip akong iyaan, aron suginlan sila sa bag-uhay lang nasinati nako ug kon giunsa pinaagi niini nahibalik ang akong pagdayeg ug garbo sa akong pagka Pilipino. Mi-chat sad ko sa akong pamilya, “Pauli na ko…”

Taudtaod gibati kog kaihion. 

Aguy! Morag wala ra ba gyoy duol nga CR dinhi. 

Miduol kog balik sa booth aron mangutana kon asa ko puwede makapangihi.

“Naa untay CR likod anang simbahan, Sir. Pero serado na man ron… Suwayi daw didto sa unahan padu’ng sa pier. Morag naay CR didto.”

Sa walay paglangan-langan mikaratil kog lakaw. Gibus-aw man tingali ko kay sa akong paminaw gamay na lang ang kuwang mobuto na gyod ang akong pantog! Nakapamalikas kog ahat kay puwerteng layoa pa man intawn sa pier.

Maong dinhi kilid sa dalan, atubangan sa usa ka balay, diin dihay kalibonan, ug matag karon ug unya mangagi ang mga traysikol sakay ang mga pasahero padulong sa pier, dali-dali nakong gipaubos ang akong purol, gikuot ang akong lagay aron ipabuhagay ang natipun-og nga ihi. 

Misulirap ang akong mga mata samtang gadimdim sa kahimayaan nga akong naangkon anang higayona. 

(kataposan)