Ang Kalibotan Gawas sa Kalibotan

WALAY klaro ang mga estorya unsa gyoy tinuod nga nahitabo nila ni Titing Artaud ug Estelita Uy nganong kalit lang silang nawala ug wa na igdungog usa ka buntag sa Abril nga ang kainit sa berano morag mga lansang nga tayaon nga nangahulog sa aseras. Hanap na man god kaayo karon sa memorya sa katawhan ang maong sugilanon? sama kahanap sa saad sa usa ka politikong bakakon. Ang nagpabilin na lang sa kolektibong memorya sa katawhan mao kining mosunod:

Ang mga sakop sa Bathalad ug Ludabi niadtong panahona sa pagkabaniog sa hitabo nagsigeg panakla ug dili makatuo nganong kalit lang silang nawala? sila si Titing ug Estelita? sa sirkulasyon sa katitikan nga unta anaa man sila sa kinapungkayan sa ilang arte sa panulat. Ang mga lingo-lingo ug panakla sa kahinugon mabatyagan bisan diha sa mga sugang neon sa mga balay-kahilayan sa Mango Avenue, mahidunggan bisan diha sa pagawng bosina sa mga dyip-pasaheroan sa Colon.

Dihang nakompirmar na gyod ang pagkawala sa duha, dihadiha, ang mga bar sa Sugbo managsamang nagpasidungog og mga basabalak pahinungod sa pagkawala sa duha ka bituon sa panulat. Diha na ganiy duha ka bar owner nga diriyot magpinusilay para lang maoy makakuha sa eksklusibong katungod paghimo og tribute apan wa to madayon ang ilang duwelo kay parehas man silang gisikop sa mga polis kay gun ban man diay adtong panahona. Bisan si Mayor Tomas Osme?a sa Dakbayan sa Sugbo nagplano gani unta nga ilisan ang ngalan sa City Public Library sa ngalan nilang Titing ug Estelita apan nahadlok lang ang madungganong mayor kay basin dili aprobahan sa konseho ang mait-on niyang planong kulturanhon (kay naa man goy mga konsehal nga kontra-partido sa mayor ug klarong moitsa og pangutana unya atol sa deliberasyon kon nganong sa magsusulat man ipasidungog ang katungod sa paghingalan sa librarya nga naa may daghang politiko nga klarong angay pasidunggan; ug usa sab sa rason sa posible nilang pagsupak mao nga adtong miaging eleksiyon, gipatapsingan man lagi tawon sila sa mga balak nilang Titing ug Estelita).

Sa mismong takna nga ang duha nawala, nag-trending dayon sa social media ang maong panghitabo. Ang fb status sa mga magsusulat nagpadayag man god dayon sa dakong kasubo ug kasagmuyo sa pagkahanaw sa ilang giidolo nga mga magsusulat; kasagaran nila nangutlo og mga panultihon gikan sa sinulat sa duha.

Sa facebook, ang opisyal nga post sa Bathalad nakakuhag 3.5 million shares (wa pay labot niini ang mga trolls nga mingsakay sa panghitabo); instagram, 2.4 million shares, ug ambot pila to sa twitter. Ug ang #welovetitingestelita, #deathofcebliterature, ug ang #prayfortitingestelita nga mga hashtags nahimong nag-unang pinangita sa lainlaing search engines sa cyberspace. Gani, ang uban maayo kaayong mingtahi sa mga koneksiyon taliwa sa mga sinulat nilang Titing ug Estelita aron kahatagan kinig hustisya ug rason pinasikad sa saykoanalisis, intertekstuwalidad, ekspresibong teyoriya, memetika o unsa pa diha nga mga disiplinang akademiko nga gitudlo nilang Dr. Angel Pesirla ug Dr. Hope Yu sa ilang mga tinun-an sa masteral ug doktoral. Ang Sunstar Daily ug Cebu Daily News nagpagawas sab og lainlaing bersiyon sa editoryal? managsama nga mingyukbo sa katakos sa duruha nga mao lagi untay gilaoman nga moguba sa paril sa pamalak nga nanggungis na sa kakaraan.

Sa laing pagkasulti, dili malalis nga banggiitang magsusulat ang duha. Ang ilang mga sinulat makapamatuod nga sila ang pamag-ang sa binag-ong katitikan, matod sa mga kritiko sa PEN-Philippines. Ug giingon sa mga tigpaniid nga pipila ka tuig unya, ilang saw-an ang pasidungog sa Nobel Prize in Literature.

Apan wala ra kaayo kini nila seryosoha kay kanang magkuyog sila, magsige ra man tog ngisi si Titing samtang magsigeg hapyod sa itom, kulongon nga buhok ni Estelita nga mora bag ang tinubdan sa iyang mga sinulat hinagpat ra sa matag lusok sa buhok sa dalaga. Kon baybayon man ang buhok sa dalaga, lagmit si Titing ang palarang eksplorador nga unang nakataak ug nakaangkon niini.

Si Estelita sab kay nahimong hilomon kaayo. Matod pa niya sa mga tinun-an sa UP, CNU, ug San Carlos nga buot mointerbiyo niya isip rekisitos sa ilang kurso… naa sa akong mga sinulat ang tinuod nakong mensahe sa kalibotan ug ayaw na ko ninyog interbiyoha, mga Dodong ug Inday, kay dili ko buot nga himoon ra ko ninyong kuhaanan og grado sa inyong mga assignment sa eskuylahan; hala, pamauli mo sa inyo ug mas makatabang ninyo nga mobasa mo inay inyo kong interbiyohon, kasabot?

Sa wala pa sundog-sundoga silang duha sa mga batan-ong magbabalak, sila gyod ang kinaunhang minggamit og mga emoticon, mga meme, mga sticker, ug unsa pa dihang visual acrobatics sa panulat. Bisan gani kadtong sikat kaayong balak ni Richellet Chan nga nakapapukaw sa instinct sa pagpamoso sa tawo kay iya man laging gibuslot-buslotan sa puncher ang papel unya giletrahan og ?anhi mi maglilianay sa akong pinangga?, klaro man kaayo to nga impluwensiyado sa estilo nilang Titing ug Estelita.

Sa usa ka balak ni Titing nga gipadala niya sa usa ka nasodnong magasin, naglibog ang editor kon unsaon pagpagawas ang usa ka balak nga ang kataposang pulong ipatik ra sa hangin, segun sa tugon sa magbabalak. Yati, unsang utoka ning tawhana? miingon si Editor Policarpio ?Apyong? Sagaral samtang nagtaktak sa dako, talition, ug hugaw niyang hunsoy sa agiwan nga sama sab kakaraan sa lamesang tugas sa iyang buhatan. Unya kay di man siya kamaong mo-email, nagbiris-biris og suwat ang tiguwang nga editor kang Titing nga nagpahayag sa iyang habig… Mr. Artaud, wala pay tinta alang sa hangin maong dakong binuang ning imong balak. It is my prerogative as an editor to reject your poem. I?m sorry.

Si Titing nga nag-abli sa sulat sa editor naatlan sab nga diha sa baybayon, nga, niadtong tungora, nahimuot nga nagsud-ong sa balod nga gihandos sa ayaay sa aping sa dagat, misinta ug namalikas… Hungog nga editor! Wa ba siya mahibawo nga bisan gani ang balod maantigo mang mosulat og balak? Naa ohh… gibasa sa nag-inusarang sakayan ang ritmo, kadensa, ug estansa sa mga balod!

Sa usa sab ka balak ni Estelita, nga apil sa iyang librobalak nga ?__ ? [nota sa tagsulat: ambot unsaon pagsuwat anang libro nga blangko ra ang kober], gibutangan pa og tugon ni Estelita ang kinaunhang balak sa hugpong, aron mahingpit ang imong pagsabot niining balaka, abisa ang imong ubul-ubol ug paminawa ang pulong sa buslot sa imong tutunlan. Sa usa sab ka basabalak, nakugang ang tanan dihang gikumot-kumot ug gikunis-kunis ni Estelita ang papel nga gisuwatan sa iyang balak nga mora bag walay katungod ang sinuwat niyang mga pulong nga litokon sa uban. Sa bantawan niadtong gabhiona, nagpasad ang pira-pirasong papel nga nagkadugo sa pagbati ni Estelita.

Ang ilang arte sa pagpanulat? kansang pamaagi counter-culture kaayo? giisip sa mga tigpaniid sa katitikan nga insulto ra kaayo sa mga nangaraan sa panulat ug sa tradisyon nga hugot nga gipanday sa mga patriarka sa dagang. Mao to nga nabahin sa duha ka paksiyon ang katitikan: mga pros ug antis. Apan miingon man pod si Nyor Butch Bandillo nga makaayo sa katitikan ang himsog nga diskusyon ug kanang mga lalis-lalis, basta wala lay personalay, makapalambo kana sa arte kay anha man mahimugso ang kultura sa kritisismo. Mao to nga giisip sa tanan nga usa ka welcome development ang panghitabo.

Ang mga higala nilang Titing ug Estelita nakamatikod nga maoy punayan og hisgot sa duruha diha sa mga kapehan ang panghunahuna nilang M. Duchamp, A. Breton, M. Focault, N. Chomsky, ug J. Campbell ug nagtuo sila nga nakaimpluwensiya kaayo kini sa intelektuwal nilang pagtubo sa arte.

Mao lagi nga sa dihang nabaniog ang balita nga nahanaw silang duha, daghan ang nanaghap nga mahimong biniyaan ang arte sa katitikan… wala na gyod tay ayo ani, Bay, maughan na atong panuwat niini kay wala na man tay sundog-sundogon, wala na tay atngan nga bag-o ug tulibagbag nga mga sinulat nga makabalbag sa atong pangutok ug makapapusgay sa atong mga pagbati; mobalik na pod ta ani sa naandan ug kinaraan nga panulat kansang mga metapora lupig pay gipangtaptan og beri-beri ug rayuma sa kahuyang; haiy maayo kaha kon mananom na lang tag kamote ani ninyo, Bay.

Sila si Felix Gatbonton ug Armando Erejer mao ang unang nakakita sa timailhan sa pagkawala sa duha kay miadto man lagi sila sa boarding house nilang Titing ug Estelita sa ambot unsa to nga katuyoan. Sa lawak nga giabangan nilang Titing ug Estelita sa Urgello duol sa SWU, nakit-an nilang Felix ug Armando ang punoan sa hataas nga bagon nga lagmit gigamit sa managhigugmaay nga agianan paingon sa dapit nga dili na maabot. Ang bagon mitubo nga mituyhakaw suot sa nagyungyong nga mga sanga akasya sa nataran sa boarding house, lusot ngadto sa panganod sa Abril ug nawala ngadto sa agianan paingon sa kawanangan. Hinuon, walay makatuo nga naabot gyod sila sa gilay-on sa masanawng kabituonan duol-duol na sa blackhole nga nahulagwayan nilang Katie Bauman. Lagmit, kutob ra sila sa Bulan.

Miingon ang mga kritiko sa lainlaing unibersidad nga ang balak nilang Titing ug Estelita nakabaton og lawas ug diwa ug nahimo kining bagon nga nagtulay kanila paingon sa dapit diin sila tinuod nga gawasnon ug malipayon. Ug kini nahimong kabahin sa tinuod? sama sa mga tinuod nga gibarogan sa mga Sugboanon sulod sa dugay nang panahon. Ang kahimtang gidawat sa tanan nga sama bag pagdawat sa kamatuoran sa aparisyon sa mga santos ug santas sa kabukiran sa Kampawog, sa Simala, sa Antipolo, ug sa bisan diing bukid diin ang mga matinuohon walay duda sa ilang pagtugyan sa ilang mga kaugmaon. Sama sa pagdawat nga si Lapulapu mao gayoy nakaabis sa liog ni Magellan nga unta wala man gyoy bisag usa nga miingon nga siya nakadungog pag-angkon sa maisog nga bayani niadtong krimen sa pagpatay o kaha sa police report man lang o kaha sa death certificate man lang ni Magellan stating the fact that Lapulapu was the real culprit, ubp.

Sa laktod, ang miturok nga bagon ug ang pagtaban nilang Titing ug Estelita paingon sa Buwan mas tinuod pa sa mga kabuntagon, mas tinuod pa sa kinabuhi ug kamatayon, mas tinuod pa sa mapulang mga gihay sa rosas.

Dangtag pipila ka semana, ang respetadong mga tawo sa art scene sa Sugbo minghatag usab sa ilang mga pagyukbo: si Insoy Ni?al naghimo og rock opera ala-Hydrophenia; si Nyor Erning Lariosa naghimo og elehiya ala-Written In The Country Churchyard nga gi-syndicate pod sa lainlaing literary magazine sa pito ka kontinente sa kalibotan ug ang maong elehiya gibasa sa ASEAN Summit ug daghan? daghan gyod ang nakakita? nga si Pres. Donald Trump puwerteng hilak pagkabati sa balak ug bisan ang nanag-away nga kanasoran mideklarar nga hunongon ang panagbangi kay gugma gyod lagi ang labing mahinungdanon sa tanan; ug busa gipirmahan dayon ang mga tratados sa kalinaw ug, gani, human sa summit, ang mga presidente sa North ug South Korea kay nakit-an mang nagduwag siyatong sa ilang border isip seremonyal nga pagpapas sa kasungian sa duha ka nasod kay panahon na lagi sa kalinaw ug kalimtan na ang tanang kasilo kay kita rang dugoa dinhi sa kalibotan. Ang tanang FM stations sa Sugbo usa ka semana nga sigeg patokar sa ?Lucky? ni Jason ug Colbie kay naukayan man sa pribadong notebook nilang Titing ug Estelita nga kini diay ang punayan nilag kanta sa una ug ang estasyon nga di mopatokar niining kantaha kay wala gyoy maminaw ug busa napugos ang mga disk jockey pagsunod sa nagtipun-og nga song request sa publiko bahalag sakit na kaayo sa dunggan ang pagpuynayg balik-balik sa kanta aron lang gyod dili pod sila biyaan sa mga advertiser; ug si Maestro Lutgardo Labbad naghimo og sarsuwela? silang tanan mingpasidungog gayod sa pagkawala sa duha ka banggiitang magsusulat.

DILI gayod mahikalimtan ni Titing kadtong malumong takna diin ang tanan morag maoy sinugdanan sa kalibotan. Sa usa sa mga kanto sa Dalan Colon? samtang ang alimuot nga palis mihuot sa dakbayan? samtang naglibog pa ang suga sa trapiko kon angay ba siyang mousab sa iyang kolor? wala sa hunahuna nga nangutana kaniya si Estelita kon wa ba magkampat ang pulbos niini. Apan sa dihang gitubag na ni Titing ang dalaga og nagkampat gyod, Day, kay gisingot man ka, atol usab nga milubad ang suga sa trapiko ug wala na makita ni Estelita ang mapangandoyong kidhat ni Titing. Gibira si Titing ni Estelita tabok sa nagkasalinggubot nga dalan. Ang kidhat ni Titing yanong miduyog sa nagsalimuang nga katawhan nga ngadto-nganhing mitabok ug ang tanan, sama sa naandan, nahimong kabahing gimok sa igang ug nagdaling kahaponon. Apan si Titing segurado ug masaligon, sama mismo sa iyang bayhon.

Kini ang kanunayng mahunahunaan ni Titing kanang hamokon siya sa way nawong nga pagbati: ang namugnang dalan-dalan sa pulbos nga paturagas rang gibadlis sa singot gikan sa nawong sa dalaga lahos sa liog niini.

Hinuon mahunahunaan man gihapon niya ang kulongong buhok sa dalaga nga sa makadaghang higayon masimhotan niya kanang manglakaw lagi sila? ang lumoy niining kamot nga mikupot kaniya atol sa ilang pagtabok sa dalan? ang bugol nga aping? ang ngabil nga daw andam kanunayng modalit og pahiyom. Madungog gani niya ang tingog sa dalaga bisan sa inigot sa bisagra sa iyang lawak. Sa iyang damgo, makita niya kining tanan sa mata sa iyang kaisipan sa tumang katataw.

Apan mas mao man gyoy mopatigbabawng larawan sa hunahuna ni Titing ang dalan-dalan sa pulbos sa aping sa dalaga. Ang pulbos gyod! Mohugpa kining maong talan-awon diha sa tasa sa iyang buntagon nga kape, monunot kon motadlas siya sa dalan, makita niya bisan piyong ang iyang mga mata.

Sa panultihon pa sa mga sagoy, mao ni ang gugma. Mangilog-kilog siyang maghunahuna niini. Tuod, gugma! Apan wala siyay mahimo. Si Estelita daw igsoon niya kansang pagtungha sa kalibotan milusot lang sa laing ginikanan. Wala siyay purohan. Igsoon ang tan-aw sa dalaga kaniya. Ang kalibotan dili makiangayon sa nabatnan niyang pagbati. Angay niyang badlongon kay kini mananapon ug dili sibilisado. Dili maayo. Dili makaayo. Dili gani makataronganon. Nag-isipay silang managsoon sulod sa dugayng panahon. Iya ba kining bungkagon? Traydor diay siya! Sudlan ba niya kining kinadak-ang sugal sa iyang kinabuhi? Nabuang ka na, Titing! Dako kang buang!

Kinahanglan niya kining isalindot kay tawo siya sa kultura. Dili niya angayng amumahon ang pagbati nga langyaw ug saag. Dili kini mao ang pamatasang dalaygon sa kalibotan? ang mounay pagsubad sa usa ka ?igsoon?. Apan kanus-a ba nahimong buotan ang kalibotan? Kanus-a ba kini miuyon sa tinuod ug lalim nga kalipay? Ang kalibotan walay nasayran labot sa kalipay. Gani, ang kalibotan man tingali ang labing masulub-ong dapit sa uniberso. Dinhi sa kalibotan, ang kalipay walay kahangtoran kay ang tanan mosangpot man sa kasubo. Ang katigayonan nga gitigom sa dugayng katuigan maabo lang gani sa usa ka palito sa posporo, ang mga sapa maughan, ang kinabuhi mamatay, ang mga sibilisasyon mahanaw, ang mga gahom mapukan, ang mga paril matun-as. Sa ato pa, ang kalibotan paingon sa hinanaling pagkadunot, dili kini dumalayon. Ah, basin tua sa laing dapit mahimutang ang labing putling kalipay. Apan asa kining dapita? Ah, sa Bulan! Basin atua sa Bulan ang kalipay nga hingpit.

Nagdagan ang mga adlaw nga nahimong lubnganan ang iyang kasingkasing sa way lapida nga minatay. Sa paminaw ni Titing, walay unod ang iyang mga adlaw nga gilutos sa nanagkadenang mga salimuang ug urom. Kanang maglakaw siya sa aseras, panghikit-an niya ang manulunda sa iyang damgo? naa nag-ubay kaniya sa tanang takna sa labing matahom niining bayhon.

Apan ang mga kasingkasing lagi nga nagpitik og susamang pagbati, dili man gyod lisod takdoon. Sa parehas nila nga managsamag hiyog sa pangutok, lagmit may luna sa uniberso nga gitagana alang kanila diin didto sila mahimong mag-estorya bisan giulang sa wanang ug espaso.

Usa ka dulom nga gabii, hikit-an sa mga sagoy sa aseras nga nagkuyog ang duha sa usa ka kapehan sa A.S. Fortuna sa Mandaue. Lahi kini sa tanan nilang panag-uban. Niining gabhiona, ang kahilom natanggong sa nag-akob nilang mga palad; sa ilang mga ngabil nabilanggo sab ang mga pulong nga, sama sa kampat nga pulbos niadtong malumong kaudtohon sa Colon, kining mga yawita hikit-an lang sa tulmaan sa damgo, sa mga ayaay nga hapon, sa mga gapnod sa Agosto, sa pagkiyugpos sa mga dahon sa kahoy matag kilumkilom. Ang aso sa kape miliyo-liyo sa gingi-gingi sa chandelier sa kapehan ug maoy unang nagsibya sa gugmang labaw sa nahibaw-ang kahangtoran sa tanan. Kadto ang sinugdanan.

Sa mga literary event nga ilang gitambongan, nalimot na man hinuon ang kalibotan nga sila magbabalak, nga sila alagad sa gahom sa pulong kay mao na man hinuoy ipangutana kanila ang luna sa gugma sa ilang mga balak, giunsa pag-amoral ni Titing ug giunsa pod pagsugot ni Estelita si Titing, unsay kausaban sa ilang pamalak karon nga nahigugma na sila? nga mora bag gikahon sila sulod sa usa ka ekspektasyon ug kini obligasyon nilang tubagon o hatagan og makatagbaw nga subay.

Sa labihang kapungot, diriyot hisuntoki ni Titing si Atom Araullo sa GMA-7 kay giinterbiyo na man hinuon siya nga morag artista kansang tenor sa mga pangutana paingon man sa baratohon nga diskurso. Maayo gani kay nadala rag tambag ni Estelita si Titing. Ang maong akto, gi-upload sa cameraman ni Atom sa youtube ug nag-trending na sab kini ug maoy nakapasamot sa popularidad nila ni Titing ug Estelita. Ang Foxnews ug CNN nag-ilogay og padala og emisaryo para lang sa usa ka eksklusibong interbiyo. Apan silang tanan gibalibaran sa managhigugmaay.

Alang kang Titing ug Estelita, dili angayng pistahan ang ilang pribadong kinabuhi. Lahi ang ilang pamalak ug lahi sab ang ilang personal nga kinabuhi. Sa prinsipyo nilang Titing ug Estelita, ang balak maoy takos estoryahan ug dili ang magbabalak. Ang magbabalak, mga ordinaryong multo ra sab ni sila ug lumalabayng anino ning kinabuhi. Ang balak gyod ang angayng panghimug-atan, kay kini man ang maingon nga nakuwang sa kasugiran sa kalalangan, ang nakuwang nga elemento sa bigbang, ang maingon nga sumpay sa ebolusyon gikan sa simpleng partikulo sa uniberso ngadto sa pagsulod sa proseso sa kinabuhi, ug ang potensiyal sa hataas nga maabot sa tawhanong kahimatngon. Sa laktod, ahente lang ang magbabalak sa hataas nga kahimatngon. Kon aduna man kiniy dili kalikayan nga kadugtongan ang kinabuhi sa magbabalak ug sa balak mismo, ang balak ra gihapon ang mahinungdanon ug kini ang angayng tukion isip labing mapuslanon.

Apan wala lagi intawon silay mahimo! Ang kalibotan adunay laing plano sa duruha. Dili na sila makasuroy isip mga gawasnong tawo. Piniriso sila sa dili makitang rehas. Ang ilang popularidad milamwas na gani sa silingang mga lalawigan ug giingon nga dunay mga perigrino gikan sa kasikbit nga mga isla nga buot motan-aw nila. Sa karsada gawas sa boarding house nila ni Titing, nagkampo na ang mga magdadayeg nga buot mosud-ong nila. Mayoriya sa namalit sa ilang mga librobalak walay tuyo nga kini basahon kondili aron lang kapirmahan ug ipanghambog sa ilang mga bisita kay nindot kuno kaayo himoong conversation piece sa living room dugang sa mga koleksiyon nilang Manansala, Joya, ug Bencab. Duna ganiy nagtuo nga ang pinirmahan nga librobalak mahimong humolan og lana ug epektibo ning tambal sa kolera, dipterya, pinaakan sa halas, butod, panuhot, ug bisan sa mga kagid-kagid.

DUGAY na man kaayo tong pagtabanay nilang Titing ug Estelita sa Buwan. Dili pa gani si Mocha Uson senadora adtong panahona. Ang dalan gikan sa Dakbayan sa Sugbo paingon sa Daan Bantayan abogon pa kaayo. Ang SM Seaside usa pa lang ka damgo ug ang luna nga gitukoran sa IT Park tipik pa lang sa hilan nga kabugangan. Kining mga kausaban sa panahon hinay-hinayng mipanas niining matahom nga kasugiran sa gugma. Apan ang mga Sugboanon dili man gyod kamaong malimot sa hingpit. Kon naay mangutana nga mga tigpanuki-duki, aduna man gihapoy mga tiguwang nga manugid mao bitaw nay mga estorya nga amo pong nabatian sa una, ambot gamay pa man ko adto, Sir, uy, unya karon kapoy na pod sigeg hinumdom ana kay kining artraytis lagi, aguy… paita aning tiguwang na gyod dayong tuyhad nga magkuto-kuto ang tuhod. Tingali malimtan na ang detalye sa panghitabo nga sama lang sa paghikalimot kinsay nagpanday sa sundang ni Lapulapu, kinsay nagtuli kang Lapulapu, kinsay mananabang nga nagpahimugso kang Lapulapu, ug uban pa. Apan kay ang panumdoman mahikalimot man gyod lagi tungod sa lainlaing hagit sa kinabuhi, tingali kining maong sugilanon mabuhi na lang isip leyenda, mito, o kaha estoryang patuo-tuo. Tingali mahimo na lang kining dakong bugon sa tutunlan sa kasaysayan nga magpahinumdom sa umaabot nga henerasyon nga, kausa, niining malamboon na kaayo karon nga Lalawigan sa Sugbo, ang gugma usa ka mahikap nga kamatuoran nga sama sa reyalidad sa pagsubang ug pagsalop sa Adlaw.

Adtong pag-uso gyod sa mother tougue education, dunay tiguwang nga maestra nga apil sa gipasulat nila sa texbook sa usa ka writeshop sa Tagaytay City International Convention Center kinsa buot untang moapil niining maong kasugiran isip kabahing panulun-an sa Social Studies o kaha sa Science. Pinaagi sa iyang hinay, tiguwang nga tingog, mibarog siya, miwara-wara sa iyang tiguwang pod nga kamot ug mahandurawon nga miasoy nga way sami sa matahom nga kasugiran sa gugma nilang Titing ug Estelita. Apan gikataw-an man lang siya sa mga book reviewer nga taga DepEd-Manila kay dili man kuno katuohan ning estoryaha Ma?m, ayaw lang pod iapil nang mga sinampangkong nga mga estorya kay tudloan ba diay nato ang mga bata og mga binuang? Dili kaha ta kataw-an ana sa mga neighboring countries ug mauwahi na kaayo ta sa kalamboan para sa gitinguhang globalisasyon? Hoooy, hatagi ni ninyo si Ma?m og manwal diha sa saktong tumong aning gihimo natong mga textbook kay morag nasaag na man ni siya, uy. Ingon bitaw ko nga ayaw na lang ninyo paapila ning mga tiguwang nga maestra kay karaan kaayo ni silag pangutok, pilia ninyo ang mga fresh graduates kay progresibo ug scientific kaayo. Ma?m, mas maayo pa mo-retire na lang ka, akoy bahala sa imong papers sa retirement ug balik na lang ka didtos inyong bukid sa Kansanit para mananom kag kamote. Nanghugyaw og pangatawa ang ubang mga maestra? kasagaran mga bag-ong tubo diin wa pa gani tuboig bulbol sa ilang isigkaklasrum apan mga doktorado na kay kuwartahan man kaayog mga pamilya ug andam mobayad sa ilang desertasyon apil na mga seminar aron lang naay sertipiko aron motaas ang ranking? ug mabugalbagulon nilang gitan-aw ang tiguwang nilang kauban nga sama bag usa na lang kini ka putos nga giputyong na ug andam nang ilabay sa landfill kuyog sa ubang di na magamit sa yamhangan nga kalibotan.

Pagkabati sa tiguwang nga maestra sa tanang pagbugalbugal kaniya, midagan siya sa kasilyas ug mihilak kay sa sulod sa iyang dughan nahibawo siya sa bili sa gisapnay niyang kasugiran. Taliwa niining gatosan ka edukador, siya ug siya lang ang nasayod niining tanan busa gibati niya ang kahinugon. Oo, mihilak siya dili tungod sa mga pagtamay kondili tungod kay nangaraan na siya niining kalibotan ug ambot kon makabayad ba kaha ang kalibotan sa dako niyang natampo paghaw-as sa kaburong sa daghang henerasyon sa kabataan. Mihilak siya dili tungod sa mga pagyubit kondili tungod sa kahinugon. Wala na, malimtan na gyod kini sa hingpit kay ang mga bata mas motuo pa baya sa libro kaysa kasugirang binaba, bahalag sayop ang libro basta gikan lang gyod sa DepEd, obligado kining itudlo ug tuohan sa tanan. Kon dili man gyod gani kini mahilakip sa mga batakang basahon sa elementarya, iya na lang kining isulti sa hangin, ipabanda kining sugilanon sa bungol nga mga walog ug lugot aron, sa mga tigming kaadlawon, saulogon kini uban sa mga kabog sa duldol, mga hanlulukay sa kakugnan, ug ang mga Sugboanon mawad-an na unya niining tipik sa bulawanong kasugiran sa gugma ug mismong ang gugma butang na lang unya sa kagahapon kay ang mga takna sa pagsuginlanay dako na man unyang kahasol buyon sa nagdaling puntirohan sa panahon.

Wala dangting pipila ka buwan, ang tiguwang nga maestra hingpit na gyong mibiya sa serbisyo. Segun sa nahabiling rekord sa Securities and Exchange Commission, ang iyang retirement package nga nakuha sa GSIS gitukod niyag foundation kansang tahas mao ang pagpakatap sa kasugiran sa gugma ug sa mismong mga sinulat nilang Titing ug Estelita. Apan kay di man kasustiner ang iyang retirement sa pagpadagan sa kalihokan sa foundation, nawala lang pod kini ug mipauli na siya sa Kansanit ilabi na kay gidudahan pod hinuon siya nga gisuportahan sa mga komunista kay basta NGO lagi, dudahan man dayon sa mga naa sa gahom nga pront ra sa kalihokang walhon. Unya, dihang nahanaw na ang iyang foundation, hikit-an na lang siya nga maglakaw-lakaw mabuntag sa kahigaran sa Kansanit nga magguyod sa iro niyang kagiron.

Ang boarding house nilang Titing ug Estelita gi-demolish na man pod kay tukoran na kuno sa kinadak-ang shopping center sa Asya. Ang bagon nga ilang gitulayan paingon sa Buwan hinay-hinay ra man pod tong natun-as paglabay sa pipila ka ting-ulan ug ting-init. Kanang mahilabay dinhing dapita ang mga nahibawo sa hanap nga detalye sa ilang kasugiran, maglisod na man silag tultol diin ra gyod tong dapita sa Urgello kay nausab na man gyod ang tanan. Hangtod nga nahisama na lang ang tanan sa nahikalimtang lubong nga natabonan sa himulak nga mga kadena de amor.

Ug sukad niadto, kanang hayag ang Bulan, may mabati man lang gihapon nga mga hisgot-hisgot sa pipila ka banika sa Sugbo kalabot niining kasugiran nilang Titing ug Estelita nga sumay-sumayon sa nahabiling katiguwangan. Panagsa, ang gagmayng mga bata mangutana baya gihapon Lola, unsa man nang morag badlis-badlis sa nawong sa Buwan? nga tubagon lang usab sa mga apohan og mao man kuno na, Inday, ang kampat nga pulbos sa aping ni Estelita, nga maoy sinugdanan sa gugma ni Titing… nga gisulti pod sa akong mga uray ug uyong kaniadto sa gamay pa ko! Apan ang bata nagduka na man ug dili interesado sa estorya maong ang kataposang peryod sa sugilanon sa apohan paminawon na lang sa patay ug bugnawng dunggan sa kagabhion.

Aduna usay kontemporaryong mga magbabalak nga mahinumdom pa sa mga linya sa balak nilang Titing ug Estelita kay may mga higayon man nga kutloon nila kini isip epigrapo sa ilang kaugalingong mga balak. Apan sa mga workshop, gi-discourage man ang mga epigrapo kay makasamok lang kuno kini sa sinuwat maong, kutob sa mahimo, likayan nila ang pagkutlo sa mahikanhong mga linya sa duruha. Sa mga basabalak sa Handuraw Pizza, aduna gihapoy mohisgot sa pipila ka balak nilang Titing ug Estelita apan mao lagi, kutob ra sa hisgot-hisgot nga way kalahian sa taphaw nga pagtagad sa kagahapon sa usa ka biniyaan. Ang koleksiyon sa mga balak nilang Titing ug Estelita nga giarkiba sa National Library ug Cebuano Studies Center hagbay rang gikaon sa anay maong napugos ang mga janitor sa pagsunog kay makadaot man kini sa limpiyong mga estante kay angtod man lagig baho ang karaan ug gianay nga mga libro ug naa may mga researcher nga nangreklamo ug nagpadalag suwat sa National Historical Institute nga tabangan sila nga mapapha sa trabaho ang tapolan nga mga janitor kay gisip-on ug gihubak sila adtong nangadto sila kay naay gi-research. Mao to, pagkahibawo sa mga janitor, nagkuha dayon silag gasolina ug gidali-dalig sunog ang mga libro nilang Titing ug Estelita nga mora bag nakahimo silag dakong krimen ug kinahanglang limpiyohon ang mga ebidensiya aron walay makita ang mga imbestigador.

Kasagaran sa mga matuo-tuohon moingon ra man pod nga ang Bulan nga permanenteng gihalaran sa mga magbabalak sukad pa sa unang panahon gihimo na karong nataran nilang Titing ug Estelita. Wala mahisgoti ang duha sa mga pahina sa kasaysayan apan samtang anaa pa ang Bulan, kini mapugsanong mopahinumdom sa tanan sa bili sa tinuod nga gugma ug sa gahom sa balak. Ang dugang kahayag nga ilang mahimatikdan matag takdol, sa ilang pagtuo, naggumikan sa inalisngaw sa pagbinatiay nilang Titing ug Estelita nga tingali, niining tungora, ang balak mismo nakabaton og literal nga kainit didto sa espasyo diin sila gawasnon ug malipayon. May mga kadalagahan nga maibogong mohangad sa Bulan tungod kay kini gisaad lang sa ilang maghahalad; si Titing mismo mihatag gyod niini kang Estelita!

Ang irong kagiron nga gipanag-iya sa tiguwang ug retiradong maestra, dili gyod makalimot sa pag-uwang matag takdol. Ug inigkabati sa tiguwang sa pinangga niyang binuhi, iya dayong ablihan ang iyang bentana ug pasudlon ang kahayag sa Buwan ug mohilak.

(KATAPOSAN)