Taliwala sa Ozamis ug Mukas Port

NAA NA MI SA OZAMIS PORT, modunggo mi sa atbang samtang gisalig among safety sa driver aning barge. Diyos ko! Og magkinaunsa, ako seguro ang una nga madisgrasya, di ko molutaw sa tubig, in short, igo ra ko malumos kay ultimo swimming lesson namo sauna sa P.E atong swimming pool sa Molave nga taga dughan lang nako, kapusnga-pusnga ug kainom-inom man gani kog tubig nga chlorinated, lubog-lubog na pa gyod to kay alas kwatro amoang schedule ug pila na ka section ang nag practice kunohay og langoy. Maong dako gyod kaayo nakong kahadlok aning byahe nga inaswat ra sa tubig ang akong gisakyan kay simbako. Apan kining dagat, kon sila pa, molutaw ra man daw ta kon ugaling mahulog, apan kabalo kong kining mga tawhanang gapasiugda ani nga teorya, sila tong mga binuhat nga kabalo molangoy. Lapad nga playground ang dagat sa mga mga pispis sa isda nga mao pay pagkaila og kahayag ug  habog usab kini nga langit sa mga nanggihangad ug nanggibay-ad  nga balas nga saksi sa hinayng pagpang-hitch sa taya sa pus-on sa barge nga matag karon ug unya gaaginod. Aning tanan, dili ko pispis, dili pud ko balas, naa ray rason ang akong panagana.

Human milinya para sa ticket, nagsugod na og serbato ning barge. Gibukhad na og sugod sa dakong sakyanan ang iyang kapay nga puthaw ug nagsugod nag latay ang rural nga naay route board sa atubang nga ‘Cagayan’. Mao to amoang bus. Ako ug si sir Jeepee milumbay na sa linya aning mga pasahero. Gipanggisi na sa isa ka ante ang amoang ticket ug gitunol sa amo ang nahibiling katunga. 

Ubay-ubay ang mga pasahero. Sa akong hunahuna, ‘asa kaha ani nila ang pareho namo og adtoan, no?’ pero nagpadayon lamang ko pagsunod aning linya. Ayha gitunob ang tiil sa kapay nga puthaw, mibunlot una kog lalom nga ginhawa. . . . . . ug nagpadayon. Misaka mi sa ibabaw ug naniid ko sa palibot og sugod. Una nako to nga makasakay og barge nga walay inahan naghawid sa akong bukton maong nabag-ohan ko. Misugod na og alsa ang kapay nga gibukhad sa barge ganina ug sunod dayon kining midaosdos ibabaw sa tubig, giubayan ang dagan ini sa akong kinasing-kasing nga panguros ug paminaw nako, nalipay ang maong higanteng sakyanan kay mitando-tando ug miikba-ikba man kini sa lawod. 

Lain-lain og porma ang mga tawo nga akong kauban sa ibabaw, sa panit, sa ilang panamit, sa ilang body shape, sa color ug gitas-on sa ilang buhok. Tanan. Galahi ug walay nagkaparehas. Ang hangin sa lawod nga mohampak sa among mga nawong nga lain-lain usab og ekspresyon, mura ra gyod kakusog sa probinsya. Naa lay usahay nga init-init ang hangin sama sa hinungaw sa nilung-ag sa kaldero nga naay bag-ong niluto nga kan-on, nanuhutsuhot sa panit sa akoang kalag nga naamong sa akoang lakaw. 

Naniid na lang kog usab sa mga kauban namo nga pasahero. Naay tigulang nga naa sa kilid nga bahin aning barge ug naglantaw sa lapad nga dagat ‘ikapila na kaha ni niya nga sakay ug barge no?’ Naay bata nga inglisero naglantaw ug video sa cellphone samtang gisabak sa inahan nga di pa mailhan nga minyo, dalaga pa og imahe ‘seguro abroad o seaman ang bana ani ug mag-shopping ni padulong’. Naay tigulang nga sig panghagad sa iyang mani nga matud pa niya, init pa daw dayong trapo sa iyang singot nga nagtubod sa iyang agtang ‘unta daghan na nig halin si tatay’. Naa say amahan nga naghawid sa gamayng bukton sa iyang dodong samtang nagdungaw sa dagat, simple lang og pamorma, mao lang gyod sa akong amahan ‘seguro taga probinsya sad ni sila’. Ang pantalan sa OZ nga naghinay-hinay og layo, daw nagbilin ko sa akong bata nga bersiyon didto, nga mentras nagdagan palayo ang barge, gidala usab ko niini og hinay-hinay paduol sa lugar nga nagpugos mopagawas sa akoang kahamtong, sa reyalidad nga ilang giingon. 

Duol na ming modunggo sa pantalan sa Mukas. Mao gyod akong nahimamat ang mga batang naa sa kilid, mura og mga dolphin kay kung itsahan sa mga pasahero ning barge og bisag unsang kantidad sa sensilyo, dayon kini nilang salomon. Nahinumdom hinuon ko sauna sa ingon sa akong inahan, “mga Badjao na sila, Jeb, awa murag mga isda, kulang nalag himbis.”. Ug tinuod, naingon gyod sila og isda sa kamaayo mosalom ug kaabtik. Playmate seguro nila tong mga pispis nga akong gisaysay, playground usab nila ang dagat. Nalingaw ko og ayo sa mga bata ug mga batan-on nga nagpuli-puli og tiglom, wala nako nabantayan nga midunggo na ang barge nga among gisakyan. Mitikang na usab ko sa hagdan panaog aron mosulod balik sa bus ug maghulat sa bus nga magpadayon sa iyang rota. Mibag-id na usab ang kapay ning barge. Naa na mi sulod sa bus ug midagan na kini. Samtang naniid, nakita ko ning mga lalaking mosugat kada pasahero nga naay baggage, mo-insist sila nga motabang, ang uban mosugot, ang uban, dili ug ang uban, nagsige gihapon og panghagad sa ilang serbisyo. Mura bag ulitawo nga pugos manguyab sa dalaga nga way plano mosugot. Mao na gyod ni ang Mukas.

Ang dalan ning Lanao, kon si sir Jeepee pay pastoryahon, college pa siya ani ug wala pa gihapon nahuman og repair. Two lanes ang national highway ug kada taudtaod, mosugat ang libaong ug didto nako nasayran sa unahan, naa man diay makina nga sig buho-buho ning sementadong dalan. ‘Alangan pud diay unsaon man pagkahuman ning dalana nga wala pa naguba, gibuslotan naman pud’, sa akoang hunahuna. Apan nalipay kong nakaabot og balik diri. Bata pa ko sukad nakabyahe padulong sa CDO ug karon, mobalik ko didto sa laing tuyo apan parehong libaong nga dalan sa Lanao gihapon ang agian. Parehong hilig maniid nga bata gihapon ang miagi. 

Kining aircon nga bus bisag unsaon wala gyoy planong makighigala nako, tarong-tarong pa nakong paniid sa unsay nawong aning syudad kay lagi naa nami sa Iligan, kalit lang kong gikabuhi sa kabaho aning ilang air freshener. Gikan sa Ozamis pa ko aning inantos maong pagnaog nako, mibuhagay gyod akong kinaon. Si sir pud, insensitive kayo. Mao pay pagkahuman nakog suka, namara nag jeep, wala tawon koy pahuway bisag tulo ka-minuto na lang kay dali lang man kining gihunongan ning isa ka yellow nga jeep. Nagdali kog sakay kay lisod na ma-highlight ta kay galangay-langay unya luya kay’g dagway. 

Ang jeep walay air freshener, nagdalag kahumot lang ang lain-lain nga alimyon sa mga pasahero. Masimhutan gyod sa sulod ning jeep ang lain-laing barog sa kinabuhi. Naay scent sa dato, nangalimyon ang baho ining maski akong ilong, naikog mosimhot. Naa say sa estudyante, humot apan klarong anggid kinig alimyon sa aficionado sa akong suod nga classmate, ug akong tagnaon, naa sad ni dalagang giiring-iringan sulod sa ilang eskuylahan. Galibog ko aning isa ka baho, scent ba ni sa kapobrehon o kadamak kay bahong singot, apan di nako gusto hunahunaon nga ingani na gyod ang baho sa kapobrehon kay apil kong maalaot, wala ra baya pud ko nanimahong singot, basin wala lang gyoy extra skill sa hygiene. Naay pipila ka batan-ong naay ‘MSU-IIT’ ang ilang lanyard. Nagsige lang kog panampong sa akong ilong kay basin maulawan na sad intawon ta aning jeep, (pero sanaol gyod ang mga naka lanyard og “MSU-IIT” lagi).  Suya gyod kaayo ko aning mga estudyante sa IIT kay sa amoa, humot kayni silag ngalan. Mga utokan ra man gud daw ang maka-eskuyla sa maong eskuylahan. 

Taudtaod, mihunong na mi ni sir sa tuo nga bahin aning side walk ug pagnaog namo, dungan minaog ang mga estudyante. Nawala akong gibating kabuhi ug kakapoy paglantaw nako sa atubangan nga naa na diay mi sa entrance sa unibersidad. Misunod ko ni sir apan naay pagduha-duha kay murag strikto man gyod ang dagway aning isa ka lady guard. Gipangayoan lang kog ID ug gipananghid ni sir nga kadyot ra mi. Kay alumni lagi siya, dali lang ming nakalahos ug, wooosh! kasulod na! Grabi, karon pa ko kita og eskuylahan nga naay dalan para sa mga sakyanan sa sulod. Ang mga estudyante, focus kaayo sa ilang tunob, klaro kaayo daghang gihunahuna, ako, ga-goosebumps pa, nabati gyod nako ang palibot (na excite kadyot mag-college).

Ang estudyanteng uban, murag mo-attend og hearing kay pormal kayg suot. Naay mga estudyanteng ang mga sinuotan murag naay importante kaayong lakaw ug planado kaayo ang mga pagpares-pares sa ilang mga sapot. Naa say mura lang pud og nanglaag sa sulod kay nag-short ug nagtsinelas lang. Gani naay naka pajama pa. Wala nako matingala kay daan nang ingon ni sir Jeepee sa akoa nga walay dress code ang maong unibersidad. Naay babaye nga kita ang tattoo sa bukton og bulaw ang buhok. Naa say lalaking taga abaga ang buhok. Pagkanindot. Spoiled sa kagawasan ang mga estudyante. 

Nagkuha lang og libro si sir sa isa ka room didto ug mao ra to, nanggawas na mi. Walay daghang nahitabo kay tul-id man namong gitadlas ang hallway largong lusot ngadto sa exit. Naniudto mi didto sa iyang paboritong kan-anan sa college pa siya. Gitunol dayon ang katong luto nga giputos og dahon sa saging, pag-abli, naay tuna sa ibabaw, pater lagi daw to, dayon naay palapa gisagol nga makapangyawa ka sa kahalang. Pagkahumag kaon, mas giganahan na hinuon ko mag city boy diri sa Iligan, puhon. 

Nanakay mig balik sa jeep ug milahos sa terminal, kay adto na mi sa amoang tuyo, sa CDO ug mao to, kay choosy lagi ni akong maestro, aircon gyod siya nga bus misakay (or ako lang gyod ang choosy). Ako nga hadlok intawon masaag sa syudad mura og ikog, ni sir. 

“Sir, ako dira dapit sa bentana.”. Pulong nako samtang gapanampong nasad sa akong ilong. 

Taas og pride si sir pero kay taas man pud ang chance nga masukahan nako siya og di siya motuo, sugot na lang siya. Mibiya na mi sa Iligan ug mipadayon sa among byahe. Pag-abot namo dapit sa Laguindingan Terminal hadlok kaayo kay ang dalan kay mura mig dalhon sa langit og matapigas (simbako) ambot na lang. Wala na gyod ko kabalo asa ning dapita, basta gahulat lang ko kay ana si sir mga 1 to 2 hours man daw ang byahe gikan sa Iigan hangtod sa CDO. Sa kalaay, nakatulog ko sa bus ug mao na lang akong namatngunan ang tingog ni sir. Namukaw. Naa na mi atubangan sa Bulua Terminal ug grabi, nostalgic kaayo ka wala lang, nostalgic lang. Balik-balik raman gud ko CDO sauna kay naa man koy mga iyaan ug uyuan diri kon asa nagpundo si papa sauna atong kargador pa siyag prutas, apan hagbay pa to sa hagbay, gani, lugos na nakong madumdoman ang mga detalye atong mga panahona. 

Nanganaog na mi ug mibaklay lang mi kadali paggawas. 

“Sir kanang, mangaon ta?”, akong tawag niya kay murag gigutom na pud akong kalag.

Swipe pa ‘no-no’ lang si sir kay alas tres pa maong, nanulod mig mall ug wala ko kasabot unsay gipamili niya, naglantaw-lantaw og random nga mga butang para sa balay ug unsa pa tong uban unya ang nakalaay, human nga mihawoy akong tuhod og binaklay ug sinaka sa mall, walay gipalit bisag isa. Sige lang gyod ko og sunod ni sir ug naingon intawon ko og askal, kay pahimangno sa akoang inahan ayha ko niya gisugtan nga mouban, sunod lang gyod daw ko sa akong kauban nga maestro. 

Naabot na ang kilomkilom sa wala madugay ayha mi nangaon atbang sa XU. Wala nay laing detalye kahuman namo og kaon kay lami na gyod kaayo mopahulay gikan sa hago nga byahe ug pakiglutos sa klase-klaseng pamati ug mga abog uban sa mga alisngaw aning syudad. Gihangyo sa akong mga lutos ug giagian ganina ang akong maturity ug ang sense of independency, (independency ba nga di man gani gyod ko mobulag, ni sir, Murag tanan niyang tunob, ako pung tumban). Sayod ko nga uban sa pagtukod ani akong mga pangandoy, ang proseso. Dili sayon, apan kon di nako gukdon akong pangandoy, para asa pa para makiglutos sa mga ugma? 

Misulod ug nag-book mi og inn ug sayo kong mipahulay. Wala na nako ma-enjoy ang salida sa TV sa gamay namong room. Miuna kog katulog kay galaroy-laroy pa ang utok ni sir og basa sa libro nga iyang pinangayo (pinalit ba o hinulman). 

Mura lang og gikilatan. Pagkadali nahuman sa gabii, namukaw na si sir ug gipailis na ko. Paglantaw sa oras, alas sais na kapin, nagdali kog bangon ug naligo. Pagkahuman nako, misunod na si sir. Gibati na sad ko og kabalaka, di ko anad nga pagmata sa buntag, dili ang busaog sa among balay ang makita o tingog ni mama ang mopukaw o ang hangin sa bugnawng buntag ang motayhop. Sementado nga kisame ang unang nakita pagmata, tingog ni sir Jeepee ang mipukaw, ug ang hangin sa aircon ang mitayhop sa tibook nakong lawas. 

Naa na mi sa gawas sa building nga among gipahulayan, pagkadaghan sa mga sakyanan aning CDO, ga ekis-ekis lang. Ang mga intersection nga makaratol, ang signages, ug ang pamati nga naa ko sa syudad ug layo sa probinsya, ingon man ang kamatuoran nga dili akoang inahan o amahan akoang kauban, ang pipila lang sa mga naghatag sa akoa og pressure. Nagkarambola. Sayod kong dili pa ni mao. Pagtabok namo sa dalan nga lapad ug pakig nilihayay sa mga naghagunos nga mga klase-klaseng sakyanan, miginhawa intawon ko og lalom. Lakbit atong lalom nga ginhawa ang pressure nga hunahuna human gi-exaggerate ang sitwasyon sa mga sunod nga mga panghitabo. Naa ko og CDO para sa creative writing workshop. Natigom mi og dali ug didto ko napalid sa akong nahibal-an kahuman gapaila-ila mi sa usa’g usa, akong mga kauban mga ha-it kaayo. Naay nag-eskuyla gikan sa UP Diliman nga inclined sad sa writing ang kurso, naay kasamtangang gahuman para sa iyang Master’s degree didto sa IIT (sure ko naa sad siyay lanyard nga naay sulat “MSU-IIT”), naay kasamtangang nag-eskuyla og Law, naay mga Teachers nga taas na og agi, naa say pipila ka Estudyante nga hanas kayo makigtabi nawong sa nawong, puro naay agi tanan, naay mga naabot sa pagsulat, ug ako, mao pa lay pagsugod og tukod sa akong ngalan. 

Nahuman ang mabungahon nga workshop nga nagpanindotay og accent sa english ang tanan, ang mga critique, mga fellow, ug ang mga nag-observe. Tuod man, nasayod kong gitabas-tabas og ayo akong ginama atong adlawa. Gihatagan ko og libro sa isa ka panel, gihatagan ko higayon nga madungog ang akoang ngalan, gihatagan kog maayong mga kaagi nga mamahimo nakong duaw-duawon kon ugaling hagiton ko sa panahon para kalimtan ang pagpanulat, nakadala pa gani kog ballpen gikan sa isa ka batan-ong panel nga kaniadto akong tapad (dili hinatag, nakalimtan lang gyod nakog uli). Sa isa ka adlaw, nahimo kong taga syudad, sa isa ka adlaw giabli para sa akoa ang pultahan sa kalibutan sa panulat. Sa isa ka adlaw nalayo kos akong ginikanan ug sa akong gidak-an nga probinsya apan nagpabilin ang akoang kainosente sa mga butang. 

Alas dyes na sa gabii ug naa na ko karon diri sa barge, namati sa akong ginhawa kon kaya pa ba. Akong gikaon ganina nga dakong paa sa manok sa mang inasal, nahurot og kabuhagay. Moitom usahay akong panan-aw pero molakra gyod akong pahiyom kada molantaw ko sa akong envelope nga naay sulod nga certificate sa isa ka bata nga manunulat. Gihinay-hinay ko og dala pauli aning barge, gihinay-hinay ko og uli sa amoa, sa akong bata nga bersiyon nga naghuwat human gibilin nako sa pantalan sa Ozamis. 

Naa na ang barge sa tunga ning dagat ug nakita na nako ang buhi nga syudad sa Ozamis. Gihunat nako akoang kinaulahian nga suka atong gabhiona ug hugot mihawid sa akoang gihawirang mga papel. Taliwala sa Ozamis ug Mukas Port, ang mga kaaging kada-adlaw giaswat sa barge, kada-adlaw gihatod, ug kada adlaw gikuha. Mga pamati sa kasingkasing sa pagbiya ug pagbalik kuyog ang mga abog sa matag dalan nga mipilit sa mga sapatos, tsinelas, ug kubalong lapalapa. 

Sa matag sirbato ning barge, naay nanirado, naay giablihan. 

Naay moabot ug naay molakaw. 

Naay gadala-dala sa mga bag-o, ug karaang laraw.

KATAPOSAN