Basa ang akong mga tsinelas. Luod ang pamati nako sa akong mga tiil ug batiis apan karon, dili man kaayo lisod aguwantahon. Nagatunob ako sa kabasakan, nagatanom og mga palay dinhi ug diha hangtod nga ang singot nga nagatilagak paubos sa akong ulo ug ang Adlaw nga nagalibugyaw sa iyang kaigang sa akong likod dili na maantos. Pagkahuman, mibarog ako, gipahid ang akong singot ug mipahuway og pipila ka minutos usa mipadayon sa akong trabaho.
Nauwahi ako og tanom sa buwan mao nga kahibawo ko nga pag-ulbo sa palay, nalangan na ang pagbayad sa akong abang sa yuta. Ang lokal nga kahugpongan sa mga mag-uuma nakadawat og balita gikan sa agalon nga tanan kami pawagtangan og luna sa maong yuta. Wala ko masayod unsay hinungdan. Aduna to sa papel seguro apan dili man ko kamao mobasa.
Maoy nahitabo nga sa sayong bahin sa Enero sa pagsugod sa pag-ulbo sa mga palay og diyutay nga nakadungog kog tuktok sa purtahan. Kabaligho. Kakuryoso. Walay mga dalan nga padulong sa akong gamay nga atop sa akong luna ug wa koy madunggan nga kasikaw sa mga makina nga nagpaila nga nagbiyahe sila gamit ang motorsiklo o sakyanan. Ang kinadul-an nga haywey mga unom ka oras pa. Busa, matin-aw nga mibiyahe sila og lakaw ug karon, tungod kay mga alas siyete na man, matin-aw pod nga nagsugod silag lakaw gikan sa haywey mga alas dose o ala una sa kadlawon.
Giabli nako ang purtahan ug nahitingala sa gikuptan sa lalaki. Iyang taas nga pusil miigdal gikan sa mga makina nga nakatago sa iyang lubot. M-16 seguro to. Apan dili pod ko maayo sa mga ngalan sa armas. Apan wala pod siyay uniporme nga nagpaila nga sundalo siya.
“Ser, aduna ba koy nabuhat nga sayop?” miingon ko. Segurado nga kining lalakiha ug ang iyang mga kauban mga sundalo. Bisan pa, ang mga sundalo sa AFP dagkong mga lalaki nga adunay mga pali gikan sa tinuig-tuig nilang pag-engkwentro. Ang mga AFP, usahay mobisita sa mga balay para mangayo og mga suplay, manok, pagkaon, ug uban pa. Para nako, morag gibuhisan kos mga butang-butang nga dili nako ganahan ihatag nila apan mohatag gihapon ko tungod sa akong kahadlok nga mapusilan sa ilang dagko nga mga M-16.
“Democritus,” miingon siya. “Sakto ba?”
“Tawga lang ko ninyo og Dem.”
“Ako si Ka June,” miingon siya, ug gidupa ang iyang kamot. “Gikan sa Bagong Hukbong Bayan.”
Mao diay. Naglamano kami, galibog lang nganong adunay NPA nga namisita sa akong balay. Adunay lima nila ug giimbitar nako siya ug ang iyang mga kauban nga mosulod sa akong balay.
“Panglingkod mo!” miingon ko. “Wala kaayo koy mga lingkoranan dinhi apan adunay bangko.”
Mipahiyom siya ug mikamay sa iyang mga kauban nga molingkod sa kahoy nga bangko. Milingkod pod ko sa akong gamay nga plastic nga lingkoranan.
“Mga miyembro kami sa armadong yunit propaganda sa NPA. AYP, Bay,” ingon si Ka June. “Ganahan mi magtuki sa kaso niining ebiksyon.”
“Wala ko makabasa sa papel. Wala pod kaayo ko masayod sa mga detalye.”
“Okay ra na, Bay,” mipadayon siya. “Ingni lang mi unsay nahibaw-an nimo.”
Mao to, giingnan nako siya sa akong nahibaw-an. Nga nagatrabaho ko aning parsela sa yuta sukad nga gihatag ni siya sa akong lolo kanako. Nagabayad kog tersera sa akong ani ngadto sa agalong may yuta ug dugang pa sa mga binhi ug uban pang galamiton sa basak. Wala koy asawa ug walay anak. Tanan nakong mga igsuon aduna poy ilang kaugalingong parsela sa yuta nga layo pod kaayo nga dili ko kabisita, ug ang akong manghod nga babaye nagkolehiyo na sa Holy Name University tulo ka tuig nang ming-agi, nga gipondo sa akong papa nga nagkuyog kaniya sa Tagbilaran.
Karon, papahawaon na kamis among luna ug wala koy ideya unsay buhaton nako. Ang akong bugtong plano mao ang isibog ang akong mga natipid nga kuwarta ug manrabaho ngadto sa Tagbilaran, duol sa akong ama ug manghod para aduna gihapon koy panginabuhi.
“Naa ba moy nailhan sa Tagbilaran? Ganahan kong adunay trabaho.”
“Daghan sa mga workers kay contractual,” ingon ang babaye nga si Ka Lila. Konyo ang iyang paglitok.
“Unsa na?”
“Mo-hire sila nimo og six months ug i-terminate imong kontrata ighuman. Usahay, paghuman nilag terminate sa imong kontrata, mo-hire sila nimo balik. Mora nakag regular apan walay minimum wage o benepisyo tungod kay “temporary” ra ka.”
“Batia pud ana, Bay,” miingon ko. “Ngano diay namisita mo nako?”
“Ginaorganisa namo ang mga mag-uuma para mosukol sa agalon.”
“Di ko ganahan mosukol. Di man gani ko kamao mogamit og pusil.”
Mipahiyom lang si Ka June. “Adunay daghang pamaagi sa pagsukol. Usahay, ang pinakamaayo nga pamaagi sa pagsukol kay motindog ra, walay buhaton.”
“Unsaon nako kung ig-on ko nila?”
Mikatawa siya og diyutay ug mipunting sa iyang pusil.
“O…”
Aduna siyay gikuha sa iyang gamay nga bag—duha ka kopya sa usa ka booklet ug gihatag niya ang usa nako. Praymer sa Bagong Hukbong Bayan.
“Di ko kamao mobasa.”
Mipahiyom siya ug gibasa niya ang mga paragrapo sa iyang booklet. Di nako malikay nga maalinggat ang pasyon nga iyang napakita sa iyang mga kilay, ang paghikap sa iyang tingog sa akong dughan ug ang iyang pagpahiyom. Seguro nakahibaw nga tanan niyang gipangsambit nabuhat na nila.
Sila ang New People’s Army, nga natukod niadtong 1968. Ang ilang tahas mao ang paghiusa sa mga mamumuo ug mga mag-uuma pinaagi sa armadong pakigbisog, sa pagtukod og baseng masa ug rebolusyong agraryo. Gusto silang mopakigbisog sa among mga interes ug daogon ang usa ka nasodnon-demokratikong rebolusyon.
Mitando ko sa tanan niyang gipangsambit. Gisuway apan nabantot sa pagpatagad kaniya. Katong mihangad siya para pangutan-on ko kon aduna koy mga pangutana, bugo kaayo kong miingon nga wala ko. Wala man gyod koy mga pangutana gawas sa “unsa na kaha ang akong kinabuhi kon gahapon o mas sayo pa siya miabot sa akong atop?”
Mihatag ko nila og buwad ug adobo nga akong gibitay sa atop para kan-on unta sa paniudto. Wala daw sila makakaon sukad pamahaw ug nabalaka ko kay ang akong nadunggan sa mga hungihong sa NPA, molakaw na silag layo para makalangkob og daghang erya.
Gikan adto, sigeg ari si Ka June sa akong balay. Wala may laing nagapuyo dinhi ug maskin pa nauwaw ko nga magpabisita aning balaya, gipabisita gihapon nako siya. Usahay, matulog siya dinhi. Usahay, dugay nga panahon nga dili siya mouli. Kada adlaw nga moari siya, aduna kamiy basahona gikan sa iyang bag. Nahuman namo ang Lipunan at Rebolusyong Pilipino sa usa ka adlaw nga iya kong gitudloan unsaon pagbasa.
Ug gikan ana nga bag-ong katakos, nangayo kog papel gikan sa Hugpong Mag-uuma sa Bilar kabahin sa ebiksyon ug sa usa ka pulong, gibasa nako nga ang SM Mega Corporation maoy mitakdo nga kuhaon ang among yuta, papahawaon kami sa among luna ug ikomberta sa usa ka mall ug commercial center.
Kaming tanan nagahisgot sa among mga higala ug miuli ko gikan sa pulong nga akig sa gitawag ni Ka June nga 1%.
Giingnan nako si Ka June kabahin ani, gipakita pa gani nako niya ang papel. Makadawat kami og Php10,000 para sa yuta nga among gitrabahoan og pila na ka dekada. Ang uban namo maemployo ug mahimong kontraktuwal nga trabahante para matukod ang mall, ug uban namo simple lang nga mawagtangan og luna dili lang sa yuta, labaw na sa among tibuok kinabuhi. Walay direksyon. Kay unsaon man pagpakigkompetensiya aning ginagmay ug uyamot nga mag-uuma sa kalibotan? Dili gani mi makahalin og dinaghan sa among palay kay, gikan sa akong nakat-onan ni Ka Lila nga namisita sa usa ka higayon, ang Rice Liberalization Law nagpasulod og bugas gikan sa laing nasod padulong sa atoa.
Ang among Hugpong Mag-uuma sa Bilar, mibotar nga mosukol batok sa pagkawkaw sa SM sa among yuta. Anaa si Ka June didto ug gipaila nako siya isip higala nako gikan sa Carmen. Medyo layo gikan sa Bilar. Aduna koy kauwaw ug seguro kahigawad nga gipaila nako siya isip higala lang apan wala ko kasabot ngano. Unsa diay ang akong pagtan-aw niya?
Mao to, gikan Marso hangtod Abril, nagadayalog kami sa agalon nga kasagaran wala nagatunga sa among mga panagpulong. Gipresentar namo ang among kaso ngadto sa Department of Labor and Employment ug misalmot sa mga rali sa Tagbilaran City.
Adunay kasakit sa akong dughan nga makahibawo nga dili makasalmot si Ka June sa among mga rali kada adto namo sa siyudad. Lipay gihapon ko nga sayod ko, igbalik nako, anaa siya didto.
Naabot ang Mayo ug ang tim gikan sa SM Corporation, miabot para ipresentar namo ang usa ka moratorium. Ipasaka nila ang ilang bayad namo ngadto Php 30,000 ug maghatag og benepisyo sa mga mamumuo nga ilang iempleyo, apan ang yuta ilaha pa gihapon sa kataposan. Sa maong meeting, kaming tanan nang-walk-out.
Apan walay pulos kay pagkasunod nga adlaw, mipasulod ang SM sa ilang demolition team. Gisugdan nila sa ginagmay nga mga payag nga anaa sa haywey nga dali mitando sa ilang kondisyon tungod kay dili sila kabahin sa among hugpong ug gitawag kaming subersibo. Nagpangaliyupo kami nila nga depensahan ang ilang mga balay apan tungod kay mibalhin na sila sa Tagbilaran, wala na kamiy mabuhat.
Sunod nga adlaw, miduol ang demolition team namo. Mitapok kami atubangan sa ilang mga trak para hunongon namo ang ilang biyahe ug babagan sila.
“Nagaunsa man mo, uy, mora na man mog buang dira!”
“Amoa ning yuta!” miingon ko, “Ayaw panglak-ab!”
Tulo ka adlaw namong napabarog ang barikada usa mitungha ang militar. Dagkong mga lalaki nga adunay dagkong pusil ug mga pali nga mibaha sa tanang sitio. Kadtong nawagtang na ang among barikada, miduol pa gihapon sila sa among mga balay, usag usa, para hadlokon kami.
“Ka June,” miingon ko nga adunay sakit nga tingog, hapit mohilak. “Kinahanglan na kang mohawa.”
Nahagba ang barikada ug kadtong mga NPA nga nanimuyo sa among balay nangawala na. Apan ang Department of Labor and Employment, miingon nila nga undangon na ang demolisyon, mag-injunction, para matuki kon kinahanglan ba padayonon ang proyekto.
Nakatulog mi og haruhay anang gabhiona kay porlomenos nakadaog kamig usa ka kadaogan tungod sa paggiya ug suporta sa mga rebolusyonaryo nga mingsugod pagdani namo nga mosukol.
Sa sunod nga buntag, mibisita ko sa erya ug nakabati nga minaog ang akong papangig. Dugo. Mga minatay sa kilid sa trak nga nahimong itom. Adunay nagalantugay nga baho sa aso sa hangin. Nasayod ko nga miatake ang NPA sa ilaha. Milakaw ko kay dili ko ganahan makakita og dugo ug misugod sa akong pag-uli.
Hapit na ko sa balay kadtong nakakita kog mga kauban nga nagdala og lawas ngadto sa sulod. Adunay medic nga misulod ug migawas, balik-balik nga naghawid og pula nga labakara.
Pagsulod nako, nakakita ko og mga kauban nga nagaalirong ug nagaliyok sa usa ka kauban nga nagaagulo. Gialima sa medik ang iyang mga samad. Miduol ko gilayon sa iyang kilid.
“June?” miingon ko, nga adunay sakit sa akong tingog. “Unsay natabo?”
“Bala sa tungol,” miingon ang medic. “Seryoso siya.”
“Maayong… pagbati… Dem.”
“Ayaw pagkomedya dira!” miingon ko. “Unsay matabang nako!? Ipaospital nato siya, akoy bayad sa tanan!”
“Wala nay oras,” ingon si Ka Lila. “Kailangan nato i-”
“Dem…” Miagulo siya.
“Unsa man?”
Mikab-ot siya og usa ka papel gikan sa iyang bolsa ug sa iyang dugoon nga kamot, iyang gitunol nako. Application form para mahimong usa ka miyembro sa Partido apan wala koy pake karon kay ang akong higala… ang akong gihigugma, padulong nang mamatay sa akong atubangan. Dili nako malikayan ug mapugngan ang pagtilagak sa akong luha hangtod nga anaa na ang akong ulo sa iyang kilid, nagakupot sa iyang mga braso ug nangadye sa hilom nga mabuhi siya, sa kaluoy sa Ginoo, mabuhi lang si June!
“Di ko kamao unsaon ni pagbasa, June…”
“Gitudloan man taka.”
“Magpatudlo ko balik.”
Mipahiyom siya. Mikatawa. Gibutang niya ang usa niya ka kamot sa akong nawong, gibanlos niya ang akong buhok, ug gilantaw ko niya sa mga mata. Ug sa usa niya ka ginhawa, sa pipila ka pulong, gipakita niya nako ang mga butang nga dili unta nako ganahang mahibaw-an sa akong kaugalingon, nga dili ko andam modawat. Apan mao man na, di ba? Sa Tagalog pa, kapasyahan bago kahandaan. Mao man na ang kasagaran nilang gipang-ingon. Apan nganong wala man kay tuyo nga mabuhi, June?
“Salamat sa tanan, Dem. Gihigugma taka.”
Carlo Moldes 
Charles Gollayan 
Andi Mayari