Cordova

Mga alas kuatro y medya pa lang sa buntag, nagmata nako tungod sa tuktugaok sa mga manok.  Lahi ning tingog sa manok dinhi sa barrio Day-as Cordova, ang lugar’ng natawhan ni Mama, kay sa Mambaling diin kami nagpuyo.  Mas may tunog ug mas lanog sa ilang pagpamukaw. Tungod tingali kay wala sila’y kumpetensiya nga saba sa mga sakyanan.  Ug sa akong pagpaminaw sa mga manok, adunay kabugnaw gikan sa hinay nga hoyuhoy sa hangin ang mihapuhap sa akong tibuok lawas.  Ningbukot ko sa habol.  Nabati usab nako ang tinaligsik sa ulan.  Mainampingon kini sa ilang pagtunobtunob sa nipa nga atop, daw ang laylay ni Mama’ng Kamingaw sa Payag kon pakatulgon nami niya.   Wala na si Mama sa akong tapad.  Apan wala ko nahadlok kay didto sa kusina nga kanait lamang sa lawak nga among gikatulgan, nadungog nako ang tingog ni Mama ug ni Tiya Sang, igsoong kamaguwangan ni Mama, nga nag-andam sa among pamahaw.  Humot kaayo’ng tableya ang nasingo sa akong ilong.  Nabati usab nako nga adunay nagkagod og lubi.  Nahinumdom diay ko nga nanugon si Mama kagabii ni Nang Opring, iyang pag-umangkon, og mangga aron isula sa puto ug sikwate.  Nisugod og tubod ang akong laway.  Gusto unta ko mobangon apan gidaog ang akong mga mata sa katulogon.  Mitakilid ko ug midutdot dayong gakos nako sa akong manghud babaye, si Bebe, nga naghagok pa.  Ningbalik og piyong ang akong mga mata; malinawon ang akong hunahuna kay sa akong pikas kilid, ania usab natulog ang akong ig-agaw nga babaye.   Ingon ni mama, ako kuno ang  pinakataslakan sa iyang  tulo ka anak.  Dili ko matulog kon wala ko’y tapad sa akong isig ka kilid.  Tinuod kini.  Kay ako man gong paminaw nga kon duna’y ungo, dili ako ang unaho’g kitkit kay naa ma’y nag-ali nako.    

Mga tuktugaok sa manok, mabugnawng hangin, taligsik sa ulan ug mga hagawhaw nga tingog  – naghatod kini og pamati sa akong siete anyos nga kabuut nga pagkamalinawon, pagkahumot  ug pagkaanindot sa kinabuhi!  Kay dinhi sa lugar nga natawhan ni Mama, hapsay ug halayo sa kakuyaw ang kalibutan.

Kay ang kuyaw sa akong kinabuhi mao kadtong mga kikik nga magsabaysabay sa atop kon adunay mabdos o masakiton sa balay; kadtong dako ug siga kaayo nga mga mata nga milili ni mama sa atop sa ilang gibakwetang balay sa Bohol sa iyang pagsige og daghong tungod sa kasakit sa iyang paso sa plantsa nga  nakabahong ug gisudlan og daghang nana niadtong tiyempo sa gubat; kadtong babaye nga balbal nga mangatang sa ka Tura nga magtuwad ug motabon sa iyang nawong ang iyang taas nga buhok,; kadtong dakong mananap nga morag kanding apan sigbin diay nga ningkasikas sa kasagbotan sa luyo sa balay sa akong iyaan; kadtong dako ug itum nga tawo nga magtabako og dakong tinustos didto sa punoan sa dakong dakit; kadtong kalayo sa dagat nga molamat sa mga mangingisda ug manginginhas aron moadto palawom sa dagat, nga masumpa lamang kon balihon ang sinina ug mangadye og mitoo ako nga pinabali;  kadtong mga kalag nga nagbaguod sa kadena sa ilang tiil, nangita og ilang maangin; ug kadtong mga insik mga mokatawa nako tungod kay bisdak kuno kaayo ang akong ininsikan; kadtong kalibutan sa akong Papang insik nga wala nako hisabti ug diin gamay ug mubo kaayo ang akong pagtan-aw sa akong kaugalingon kay dili ko puti, dili ko hiniro moininsik, ug dili ko kasabot sa ilang ininsik.

Dinhi sa Cordova, malimtan nako ang tanang kuyaw sa kalibutan labi na kon magdulong nami sa atabay, dala ang timba aron mangaligo.

Human og pamahaw, maghinam hinam nami sa akong manghod ug suod nga ig-agaw, nga mangaligo kay nagpangamay na ang atabay mga lima lang ka dupa gikan sa balay sa akong iyaan nga maoy among istahan kon mobisita mi sa Cordova.  

“Taudtauri sa ang kaligo kay bag-o pa mong nag-inom og sikwate.  Dili maayo maligo dayon kon nag-inom og init.”  Badlong ni Mama, ug kay dili man namo batasan nga mosupak sa iyang sulti,  nan mamunit lang una mi og mga piti-piti nga bunga sa bagang tanom nga naglinya sa anapug nga dalan padung sa atabay.  Lingaw man kaayo kining mga bungaha kay magtigom mig tag lima o unom kabuok sa among palad.  Among tuthoan og laway dayong kumkom ug maghulat sa iyang pinong buto-buto diin mabungkag kini ug iyang mga gagmayng liso manggawas ug gilok kaayo paminawon nga manglagpot sa ilawom sa among kumo. 

Malingaw sab mi sa mga tanom nga piyong-piyong.  Kini sila nagbanig sa laing agianan padung sa samang atabay.  Inigtunob namo kanila, hala, motikyop dayon ang ilang mga dahon apan taudtaud mobalik na usab pagbuka.  Makalipay kay walay puas ang ilang pagtikyop-buka, kon dili mi moundang og tunobtunob nila.    Dagan-daganon namo aron mapapiyong namo silang tanan apan walay pagkahurot kay magulhos-ulhos man sila pagtikyop ug pagbuka.  Makigdula man usab sila kanamo.

Kon magdulong na gani ang akong laing ig-agaw nga nagdala’g timba ug balde, kini nagpasabot nga pakaligoon naming Mama.  Dali-dali mi’g adto sa baba sa atabay dayong lili.  Sus pagkalawom pagkakalot, batoon ang isigkakilid ug dyutay ra ang tubig.  Nabalaka ko nga kon daghan mokuha niya’g tubig, mahurot kini; apan matud pa’s akong ig-agaw, sukad wala pa gayud kuno kini mad-i’g tubig. Tin-aw ang tubig ug tayam-tayam maong dili kini imnon sa mga molupyo.  Aduna’y poso didto sa unahan diin didto ang mga tawo mokawos og tubig nga ilimnon.  Hinoon, kon maglung-ag, ang tubig sa atabay ang isabaw sa bugas mais.  Mao tingaling mas lami ang kan-on sa ilang Nang Sang kaysa siyudad.  Gana kaayo among kaon dinhi.  Tayam ang tubig tungod tingali kay duol kini sa dagat, mga tunga sa kilometro gikan sa atabay.  Unya, kon duna’y maligo, mainampingon sila nga dili kaayo modung-aw sa atabay kon motimba aron ang tubig nga gikan sa ilang nawong o buhok dili motulo sa atabay kay ila rabang isabaw ang tubig niini sa kan-on o sa tinola o sa kinhason.  Ang uban, walay pagpakabana, parehas namong mga bata pa, ug dula lang ang anaa sa hunahuna.  Apan sa pagpasabot sa akong ig-agaw, amo unang pug-on among buhok sa dili pami modung-aw niini.   

Sa daplin sa atabay, adunay punoan sa gamayng kahoy nga daghan kaayog bunga nga morag lemonsito apan mas dagko.   Inighiwa namo sa bunga, naa’y gagmayng mga liso ug humot kaayong buongon ug ukban.  Apan dili kuno kini makaon.  Ang gamit kay kon-kon sa buhok.  Samuyao ang ngalan niining kahoya.  Makalipay kini kay tungod wala pa’y syampo’g kondisyoner niadtong panahona, ang sabon sa lawas mao sab ang sabon sa buhok.  Sus, hilabihan kakaging ug kagubot sa among buhok inig waswas na.  Manguha dayon mi’g mga samuyao, among buakon sa bato ug pug-on namo kini sa among buhok.  Mohumok dayon ang buhok unya humot pa gayud.   Ang igsoon sa akong lola (wala nako kakita sa akong lola kay sayo kining namatay) nga si Inse Juana, taas ang iyang buhok, sinaw, ug humot tungod sa lubi ug sa samuyao.  Nindotan kaayo kong motan-aw niya inighuman niya’g kaligo diin iyang idunghay sa iyang walang abaga ang iyang buhok ug sudlayon sa sudlayng sisik, dayon iyang puyoson ug pangkoon.  Sama kini kanindot sa pagtawag kanamo ni Mama nga papaulion nami kay luto na ang inun-onang ito ug ang tinolang bawo ug gibuak na ang humot ug tam-is kaayong bunga sa nangka sa among punoan.

Wala’y makalabaw sa katam-is aning nangkaa, nga hasta gani ang mga barot niini among apilon og kaon, kadtong dapit sa ubos.  Ug dagha’g tuo-tuo sila si Mama kabahin sa pagkaon og nangka – nga dili mahimo mokaon kon wala pa’y sulod ang tiyan; dili mahimong moinum dayon og tubig inighuman og kaon kay dili kahilisan; dili mahimong sagulan og laing prutas kay makasakit sa tiyan.  Hastan’g prutasa!  Lami tuod apan dili man masayon-sayon og kaon.

Aduna usab laing klase sa nangka nga gitawag nilang Mama og lumoy.  Tam-is sab apan dangog sa kamot inig gunit og molahoy lang dayon sa baba inig kaon.  Tungod kay hangol man mi og nangka, amo kining hato-hatoon og kaon kay mahadlok mga mahutdan o dili ba, malupigan sa kong magulang lalaki nga maoy kinakusgan mokaon, hangtud nga motikuka nalang mi ug mosiga among mata kay natuk-an na.  Kini tungod sa kalumoy sa nangka nga mo sagirit lang dayon sa among tutunlan.  Masundan kini sa kasaba ni Mama:  “hoy, mangamatay mo tungod sa inyong kahangol.  Mora man mo’g wa’y mga kaon!”    

Kining akong magulang lalaki nga si Ondo kay pinalabi ug mas pinangga ni siya ni Mama ug ni Papa sa namong tulo ka magsoon.  Kay sa tinuhoan sa insik, nagdala kuno og swerte ang kamagulangang lalaki.   Matud pang Mama, pagkatawo kuno sa akong magulang, ningkusog ug ning-usbaw sab ang negosyo ni Papa.   Kon mangaon ming pamilya, mas dako ang pahat alang kang Ondo  kaysa amoa ni Bebe.  Unya kon mahutdan na siya, hasta sa among pahat –  tungod kay mas hinay mi mokaon –  pahatagan siya ni Mama.  Natakdan sab mi sa among ginikanan ug pinangga sab kaayo namo among magulang ug dili mi moreklamo ug wala mi’y kaligutgot nga siya ang mutya sa mga mata ni Papa’g Mama.  Magkompetensya pa man gani mi sa akong manghod kung kinsa ang mas daghan mohatag aron iyawat nalang mas pinanggaon mi ni Mama, ni Papa ug ni Ondo.

Sa dihang nangiskwela nami sa eskwelahang insik, si Ondo talagsa nalang kaayo mouban namo sa Cordova.  Adto na siya pirmi sa iyang mga barkadang insik.  Kami nalang ni Bebe ang mag-adtoan uban ni Mama.  Dili sayon ang pag-adto sa Cordova.  Mosakay pami og lantsa sa pier nga modunggo didto sa pantalan sa Opon, duol sa simbahan.  Unya mosakay mi og bus nga tabla ang salog ug kay dili plitihan ang bata, sabakon mi, unya huot kay duna’y bangko nga palingkoran sa taliwala sa sakyanan.  Unya magbandana dayon sila si Mama ug si Tiya Petra kay anapog pa man ang dalan ug abog kaayo.  Nindotan kaayo ko magtan-aw ni Mama nga magbandana.  Ug ako sab aninawon ang lain-laing bulok sa bandana nga gipangsul-ob sa mga pasaherong babaye.  Kumon man kaayong magbandana sa biyahe kaniadto.  Inig-uli namo sa balay sa Mambaling, manghiling dayon ko sa hunos ni mama diin niya gibutang ang iyang mga bandana ug kuhaon nako kadtong daghag mga bulak ug magpurongpurong sab ko dayong panamin, unya suoton pud nako iyang step-in.  Ambot nganong ang bata dili man bandanahan.

Ang bus kay kutob da sa lungsod sa Cordova ug dili na molahos didto sa among baryo sa Day-as.  Usa ka kilometro pa ang gilay-on gikan sa among nauganan padung sa balay ni nang Sang.  Ug wala pa’y sakyanan nga mopadulong didto gawas sa karomata sa mga magbabaul nga talagsa ra usab kaayo mangagi, unya dili sab pasaheroan.  Maong walay laing paagi kondili ang magbaktas.  Kon kauban namo among mga ig-agaw ug iyaan walay problema kay magkalingaw ma’g istorya samtang maglakaw.  Unya mohilom dayon mi inig agi namo sa ka Tura nga gidungog nga taw-an ug abtanan sa mga ongo.   Kinamingawan ning dapita nga among maagian sa pagbaktas.  Dagko kaayo ang mga gaang ug puno og mga bugang.   Magduko mi ug magkinuptanay, (magpatunga jud ko), hangtod nga molapas nami sa maong lugar.  Kay kinsa ma’y dili mahadlok nga daghan man mi’g istorya nga nadunggan nga duna’y mangatang nga ongo kon gabii moagi didto.  Si Noy Juan nga bana ni Nang Sang mismo nagistorya nga lawom na kadtong gabii sa iyang pagpauli ug pag-agi niya sa Ka Tura, kalit lang duna’y babayeng mitunga sa iyang atubangan, gialihan siya ug mikalit lang kuno og tuwad ug nanglingkaang ang taas nga buhok.  Giibot niya ang iyang pistola dayong hulga sa babaye, “kon magbinuang gani ka, ulbo gyud nang imong bagul-bagul.”  Ningkaratil kuno og dagan ang babaye.  “War veteran” man ni si noy Juan maong isug ug dili mahadlok.  Halos tanang molupyo mahadlok moagi.  Apan ambot nganong ganahan sab kaayo ang mga tawo mag-istorya-istorya ug maminaw bahin sa mga katingalahan ug makalilisang panghitabo sa ka Tura.  Mahadlok apan kusog maminaw. Apil nako ani.

 Kon moabot na ang kahaponon, magpanon dayon mi’g panglakaw padung sa tulay, ang pantalan nga dunggoanan sa mga sakayan sa mangingisda.  Didto sa tulay, malantaw namo ang siyudad sa Sugbo, ang hapsay ug hilom nga dagat, ang pulo sa Gapas-Gapas nga malakaw ra namo kon tinghunas subay sa dalan-dalan nga daghan kaayog lusay, ang mga langgam nga magpanun sa pagpanglupad, ug ang kinanindotan – ang hinay-hinay nga pagtunod sa adlaw, ang mag-usab-usab nga bulok niini, hangtud nga lamyon na kini sa kangitngit.   Mao kini ang hunat nga manguli nami kay ting-orasyon na ug amo nang masingo sa hangin ang kahumot sa bulad nga sinugba.  Makagutom kini nga baho ug makapangandoy nga unta adunay bulad sa among panihapon.

Sa dihang nagdalagita nami, nisamot among gana sa akong manghod nga moadto sa Cordova labi na kon ting-piyesta sa Day-as.  Adunay daghang mga bisita ug mga ulitawo nga magpaatbang sa bintana sa ilang Nang Sang kay magtambo-tambo man sab mi uban sa mga ig-agaw aron pagtan-aw sa parada sa mga rayna-rayna ug prinsesita.  Ug igmat kaayong maniid ang among mga mata kon aduna ba’y ambongan niadtong panon sa nagpaatbang nga mga ulitawo.  Human sa kalingawan nga bayle diin si Mama dili mosugot nga mamayle mi, kon hilom na ang tukar sa tinesan ug lawom na ang kagabhhion, kalit lang nga duna mi’y madungog nga kuting-kuting sa gitara dapit sa bintana ug pagasundan og kanta nga “love song” sa ininglis.  Unya duna dayo’y tingog sa lalaki nga mosulti, nga kadto kunong kantaha gipahinungod sa mga maanyag nga bulak sa siyudad ug “starring” dayon among mga pangalan.  Nihana ko’g bangon kay molili unta kon kinsa tong nangharana apan abtik kaayo si Mama sa among tapad sa pagpugong sa hagawhaw apan isog nga tingog, “Hoy pagpuyo.  Ay’g bangon.” 

 Hagawhaw sab akong tubag, “adto ko’s arinola ma.  Mangihi ko.” 

 “Unya ra pangihi kay madunggan ka.  Abi lang kaha nakaayon mo.”

Balik higda ko, nagkinusiay mi sa akong manghod ug ig-agaw, nag-agik-ik og hinay apan wala mi maglagot ni Mama.  Hadlok man sab kaayo mi ingnon nga mga humok og ilong.  Sakto ra sab nga nagpaminaw ra mi ug wala motambo sa bintana.  Human sa mga napulo ka kanta, nangundang ang mga haranista.  Busog among kasingkasing sa binatan-on nga kalipay nga naa diay mi mga “admirers,” ug pagkabuntag, nag-indigay og kinsa’y mas daghan og dedikesyon nga nadawat.

Karon sa Cordova, wala na si Mama, si Nang Sang, Noy Juan, Nang Opring, si Inse Juana. Wala na ko’y nakitang tiguwang nga nagpinangko, sinaw ang buhok nga duna’y gipatangag nga sudlay’ng sisik.  Wala na pud ang balay nga among istahanan, naguba na.   Ang atabay sa among kabatan-on gitabunan na og mga sagbot, balas, mga bato ug mga tipak sa semento. Aduna nay gripo ang mga balay. Wala na sab ang kahoy sa samuyao, nahanaw sa dayon ug wala na gyud igkita sa bisa’g haing parte sa Cordova. Ang mga batan-on wala na kaila og samuyao. Ang bagang hut-ong sa piti-piti ug piyong-piyong nangawala.  Aduna nay mga balay nga gitukod sa Ka Tura. Ang anapog nga dalan gi-semento, gipangkoral ang mga balay, ug adunay daghang mingsulpot nga sari-sari store. Anaa na usab mga internetan ug videokehan. Kon mobisita mi sa akong manghod sa among mga paryente, 20 minutos lang abot nami, agi sa CCLEX. Ang pantalan nga among suroyanan samok ug saba kay naay duha ka dagkong mga kan-anan ug usa ka kapihan. Daghan na kaayong mga sakyanan nga mangagi. Ug ang yuta nga kabilin ni Mama ug sa among mga katigulangan, lagmit amo nang ibaligya kay mahal na kaayo ang buhis ug kinahanglanon namong magsoon ang retirement fund.

___

Inig sulod nako sa akong balay sa Mambaling, inighangad nako, mosugat dayon sa akong mga mata ang dibuho sa balay sa Cordova ug si Mama nga namintana, naglantaw sa layo. Sa atubangan sa balay adunay punoan sa akasya ug sa luyo niini, mga punoan sa lubi. Sa walang kilid, maaninaw pa nako ang atabay. Ako kining gipa-frame og bildo. Modul-an na sa 23 ka tuig kining dibuho nga gipinta ni Bagul, graduate sa Fine Arts sa UP Cebu,  apan hangtod karon, wala gyud mahanap ug mapanas ang mga imahe.