“Bugsay, bugsay, kiling-kiling diyutay. Bugsay, bugsay, sa barotong gamay ”
MIPATIK NAS KINAILADMAN ug hagip-ot nga kasaysayan sa mga mulupyo sa Baybay ang ilang halalom nga kaeksperto ug kasayod sa dakong hawan sa kadagatan sa among baryo. Mabuntag ingon man kon magabii, kanunayng nagtuyok ang dagan sa orasan nga morag dinhi na pod nagtuyok ang ilang kalibotan. Mao pod tingali ang gibati sa akong uyoan—si Manoy Eboy. Oo, Manoy, apan sukwahi sa uban, dili nako ‘kuya’ si Manoy Eboy, kon dili igsuon sa akong mahigugmaong inahan nga dugay na pod mitaliwan ning kalibotan.
Si Manoy Eboy lumad nang taga-Baybay. Dinhi na gipanganak ug lagmit dinhi na pod gustong mamatay; mananagat siya sama sa uban; kugihan, sugarol, ug labaw sa tanan, ulitawong guwang. Wala na kahunahuna nga mangita og kauban sa kinabuhi o di ba kaha magkapamilya. Bread winner man pod god ni si Manoy sa among pamilya. Tanang mga materyal nga butang wala na seguroy bili sa iyang panan-aw—apan dunay nagpabilin nga duol sa iyang hunahuna ug kasingkasing: ang iyang Kalendaryo. Hangtod karon usa gihapon ka dakong tanghaga nganong kani ang napiling lumloman sa tiguwang.
Gawas sa mga adlaw nga naningkakay og bira-bira si Manoy kauban namo ngadto sa lawod, adunay poy mga takna nga estambay lang siya sa among baryo. Kay unsaon, dili man pod mi kabiyahe sa among diyutay nga baruto kon magpanghapak ang hanging habagat, samot na og mora na og gisagpa sa buhawi ang among sakayan. “Maayo pay mangombira ta aning kalakiha. ‘Tay, magmantika pa ri atong baba, kaysa diri ta mangamatay ning pangpang,” segun pa niya sa akong apohan nga nangurog na sa katugnaw tungod sa haguros sa hangin nga nagpasayaw-sayaw sa among baruto. Niadtong buwan sa Septembre, napugos na lang ming molusad sa dakong wanang sa kadagatan kay morag pamati namo magkasakit na mi sa bato sa sigeg minantinil aning buwad nga pawotpot ug saguksok, unya plastaran pas gigamos nga dayok. Wala na poy mabaligya ang akong nanay nga lab-asera kay unsaon man lagi nga wa may ayo ang panahon unja pirme pang walay kuha tungod aning mga sinyalan nga manumbolay ug mga dinamita boys sa amoang baryo. Sukad-masukad, wa gyoy nabuhat ang mga coast guard ug mga tanod aning among kadagatan.
Sa libreng oras ni Manoy Eboy himoon niyang palabay sa takna ang pagpanahi sa mata sa pukot nga nangabuta kay hidasmagan og mga dagkong isda o ba kaha nasangit sa mga kawayan sa pagatpat nga naglutaw-lutaw, sa mga batang, ug uban pa. Maghinambid dayon ni siya og magtaghoy-taghoy nga mora bag nanawag og langgam. Yano ra pod gyod hinuon ni nga tawo si Manoy. Sa ako pang paghinubay, kugihan ug masaaron unta og kaugmaon kon naa pa lang niy taas nga nahuman sulod sa akademiya. Apan okey ra. Proud man gihapon ni siya sa iyang pagka seaman—seamananagat.
Ngilngig pod kaayo ni siya sa mga numero. Kalkulado ug kuha kaayo niyang multiplication table, unya masaligan na pod ni siya kay matod pa niya kapila na man siyang milangyaw sa siyudad sa Sugbo, lakip na kadtong didto siya sa siyudad sa Maynila, para manarbaho. Didto niya gipatik ang iyang ngilngig nga mga sugilanon; mga siaw nga hinubay apan puno pod sa emosyon nga kasinatian nga among duyogan sa halalom nga kagabhion ilawom sa kabituonan. “Sus! Nia gyod toy kausa kadtong didto pa mi sa Hipodromo, magtong-its na lang mi unya ang madaog moinom og tubig kay wa na may bugas.
“Nia pay kausa kadtong miadto mig SM Mabolo, kay para lang manguha og sensiyo sa ilang wesheng well kay para naa miy ikapalit og bugas, ah, basta kay natuman ra pod among mga wesh hehe…” maoy tataw niya nga paghanduraw sa kagahapon. Mahimuot na lang siya sa paghinubay atong mga milabay, kadtong mga panahon nga gitadlas pa niya ang dalan sa pagpanarbaho sa siyudad nga matod na sab niya wala gani siya kahibalo kon naa bay nagpaabot niya nga kaugmaon.
Si Manoy pod ang klase sa tawo nga giila ug respetado aning among dapit. Tanang tawo seguro, kon dili man gani tanan, lakip na ang bag-ong mga tubo dinhi kay tawgon ni siya og boseng. Ngilngig pod lagi ning tawhana kay morag siya man lagi ning buhi nga pamatuod adtong hinganlan ba nilag ‘jack of all trades’ kay bisag martial arts nilang Bruce Lee, Jackie Chan ug si kinsa pa nang mga mayng laki anang karate nasundog man niya. Makita sab nimo sa lawas ni Manoy ang gipanghambog pod niya nga bodybuilder nga barog kay gilaliman ka anang tagtulo ngadtos lima ka oras binira anang pukot—mor pa, basta way kuha amoang panagat hiabtan pa gyod mig pila ka oras sa pagpangarya sa lawod. Unya ngilngig pod mopadayag aning iyang mga tigmo nga bisan tuod og binalik-balik wa gyoy nakasuway og tagna, apil pa lagi kuno tong mga estudyante nga tag-as og grado didto sa iyang gitarbahoan sa Manila nga unibersidad pagka dyanitor niya, wa gyod kakuha sa iyang mga tigmo, ug bisan unsa pang klase sa nagkadaiyang talento.
‘Boseng, ta, arya na ta kay lami kaayo ikilaw ron,’ ‘Arya boseng kay aron makahigop tag sabaw sa bakasi ron.’ Wa gyoy adlaw nga di managad ang taga-amoa kang Manoy. Apan bisan pa man sa tanan nga mga dungog ug pagyanghag aning mga tawhana, naa gyoy mga kinaiya si Manoy nga kon galing ilang mahibaw-an mahurot seguro ilang katingala lakip na siguro ang kabalaka.
Paingon nas tungang gabii inigpanggawas sa kasikas ni Manoy para mangita sa iyang tinagoan nga kalendaryo. Maghunghong pa ni nga maglatagaw nga mora bag naghisgot og orasyon—nga way mahibawo og pangaliya ba kadto o mga pag-ampo para sa mga mingtaliwan na ning ibabaw sa kalibotan—puyra hisgot. Pero unhan na ta mo, wala malisoi sa utok si Manoy, bisan pa man sa kalisod ning among yanong kinabuhi wala gyod mi magpasagad nga dili mi makakaon sa uska adlaw. Apan, morag duna pa may makatukar sa taytok nga labaw pa sa epekto sa pasmo.
ADLAW SA SABADO, normal nga kabuntagon ang misugat nako sa among nataran gawas sa among gamay nga panimalay. ‘Tua si Manoy sa unahan nga nagsakay-sakay adtong duyan nga iyang gihigot ilawom sa among tinanom nga kahoy sa Balimbing. May mga adlaw gyod nga simple ra kaayo. Way kalandrakas ug walay bisan unsa—ug wa man gani ni si Manoy magyampungad ngadto sa tigbakayan. Nia ra ni siya aning ilawom sa kahoy magpahipi hangtod nga mahinanok ang iyang buot.
Kon akoy makigtabi niya, usahay morag wala na poy kahumanan kay unsiyalan nga mahubog og sa dili, ang estorya magbalik-balik ra man, morag plakang guba. Wala na man gali ko kaihap kapila na nako madunggi tong iyang mga gipang-basted kunos Manila, tong nag-estar pa siya didto sa uska bar nga iyang gitrabahoan. Mora na god og mga salida sa teleserye ang iyang kinabuhi ngadto kay sa iya pang hinubay, daghan man gyod dawg baye nga gaapas ana iyang kaambongan pero wala lang niya panumbalinga kay talawan pod tingali nig giti tawhana hehe. Di bitaw, ang estorya sa tiguwang: naa gyod lagi kuno toy gusto nga modani sa iyang pagka lalaki nga halos maghubo na kunos iyang atubangan nga nahitabo gyod kuno dili lang kay hapit. Pero wa gyod siya nagpatental kay lagi, lisod na ra ba bisan sa una magbuhi og pamilya. Maghangos pa man gali kuno ang ilang mga petaka unya sa uska palami lang, igkahuman, ang ihatag hangtod sa hangtod nang kalisod. Maong bilib pod kos prinsipyo ug mindset aning Manoy.
Basta mosulod na gani ang buwan sa ber paminaw gyod sa mga taga-baryo nga mao nay balanse sa malas ug suwerte. Malas kay tingtugnaw unya pirme na lang maghilak ang langit nga morag dili na mohunong. Pero sa pikas bahin suwerte pod kay aning mga panahona, og kusog ang bawod, dinha manggawas ang dagkong mga isda, nukos, ug pasayan sa dagat. Dunay mga mananagat nga motadlas gyod adtong lawod bisan og delikado, kay pungpong pa lagi nila hay labis mamatay sa naglaguok nga tiyan. Mao pod si Manoy, nga mangadlawon og pangarya didto sa hunasan bisag sukwahi sa iyang buot kay lagi matod pa niya mamatay pa uroyg matabonan anang dakong bawod sus, aylang pod tawon.
Uska adlaw niana, sa milabayng mga bulan, kalit man lang nabag-o ang panghunahuna ni Manoy. Ambot og unsay nakaon niyang lami nga bisag magbati ang dagan sa panahon mosulong na man adtong Pangpang. Pasabot pod niana, pirmente na pod kong momata og sayos buntag. Labing maayo kon dili pod kaayo tantong sayo—kay mo kuyog og pangarya, kay lagi, ako ra man ug si Lolo Miloy ang kuyog niya aning among panagat.
Sama sa mga kalandrakas aning kinabuhi: ang dagat dili kanunayng sadya. Dunay usahay abunda, duna poy usahay mga lusay lang ang mag-alirong sa among pukot. Ang pagtidlom ug pagsaka lang sa pataw ug tingga sa pukot ang mosugat sa among panan-aw.
Apan mao na seguro ni ang usa ka higayon sa pagpangahas namo sa kadagatan ang dili nako malimtan. Dili ko gyod ikalimod nga nakuha ko kang Manoy ang akong pagka siaw. Sa mga higayon nga sama niining awaaw ang dagat, ang iyang tingog ang maglatagaw aron ipabuhagay ang iyang mga kabuang nga kaming mga tawo sa dagat ra gyod ang makasabot. ‘Bi kani kuno, unsa may tawag sa isda nga utokan?’ pangutana ni Manoy nga naglimas sa baruto. ‘Unsa man, Noy?’ tubag ko lang. ‘Edi, mamsa’ Morag misulod sa akong hunahuna tong sound effects sa radyo kon naay mga joke nga corny; diriyot gyod matuwang ang among sakayan nga napuno sa kinataw-anay. Diha pa pod siyay mga joke mahitungod anang isdang saguksok nga military kuno sa dagat tungod sa panit niini nga porma og fatigue, ug uban pa.
Didto pod nga taknaa morag hitaptan og himala ang among pagpanagat ug nahimong balaan ang mga pulong ni Manoy kay naglunop man gyod ang nagkalainlain nga klase sa isda nga miabiba sa among pukot: dunay nahisgotan namong mga mamsa, saguksok, isdang bugo, tamarong, ug uban pa. Nagputi pud ang among pukot tungod sa kisikisi sa banak ug bangus pila lang ka distansya gikan sa among sakayan.
Sa kalit lang nga higayon, mibarog si Manoy nga diriyot na pod matuwang ang among baruto. Midupa kini nga mora bag gisugat ang haguros sa hangin. Nabati kos iyang pagtindog ang halalom nga pasalamat. Paghuman adtong aktoha, mora bag nabag-o na ang tanan. Gidan-agan na sa Adlaw ang masulub-ong kapanganoran. Mihipatik kini sa anino ni Manoy.
“Usa ka kilo ari akong tinapok diri, Nang, bi,’’ segun ni Binsoy Laroy samtang naggunit-gunit sa mga tinapok nga kuha gikan sa among pagpangarya.
Klase-klase man god ang among mga kuha dinhi, dili magkapareha, kay dili man mi pareha anang Bien Unido Public Market nga nakaplastada na daan ang tapok para sa mga bulinaw, katambak, ug unsa pa nang mga isdaa diha nga gigrupo na daan. Mix man lang ning amoa kay lagi ‘fresh from the sea’ unya magdepende ra pod ang presyo sa kada tapok kay bisan og kilohon, naa man gihapoy tapok nga masagolan og nukos o ba kaha kon mas suwerte, dagkong lambay o pasayan. Unja ang sobra sa dili mabaligya isuroy nas akong nanay nga lab-asera.
Suwerte gyod seguro para namo ang pagsulod sa buwan sa ber kay bisan og gidemalas mi adtong mga minglabayng adlaw, mikabat man pod sa uska banyera ang among kuha karong adlawa ug modagan ngadtos napulo ka kilo. Bintaha ra man mi makaabot og ingon ani nga gidaghanon sa kuha, nga sa tulo pa lang ka arya hapit na mapuno ang among balde nga itom. Nagsugod na gyod seguro kog tuo nga duna gyod toy kon unsa man gani nga gahom tong orasyon nga gipangyamyam ni Manoy sa iyang Kalendaryo; mao toy naghatag namo og dakong kadaogan rong adlawa.
Minglabay ang pila ka adlaw ug dili na gyod monaog ngadto sa lima ka kilo ang among mga kuha sa pagpanagat. Kaduha ngadto sa tulo ka adlaw sa uska semana na pod nga makaigo si Manoy sa suwertres nga nakatabang sa among pangadlaw-adlaw nga panginahanglanon sa panimalay. Hapit na pod maimpas ni Nanay Bebang ang iyang inutang nga kabinet didtos BIRAY Loaning Co. didto sa lungsod. Bisan ang among mga tsismosa ug mga palahubog nga silingan gidungog-dungog na pod nga duna ba kunoy gamhanan sa amoa nganong ka suwerte namo karong mga panahona. Naa poy uban nga akong madunggan ‘ah naa man seguro nay pawers nas boseng og maynd manipyolesyon maong kahibalo siyas mga resulta sa Swertres…’ ingon pang Ondong Palahubog ug sa iyang mga kabards; duna poy mo ingon ‘sinyalan god nas boseng bisan pas mga pautokay, mao segurong na-decode na na niyang mga pattern sa mga marukoy anang sugal.’
Maskin ako wala na pod mapugngi ang akong pagka kuryoso maong sa way pagduhaduha, akong gipangutana og direkta si Manoy pagkahuman sa among panihapon.
“Naa ba gyod kay powers, Manoy, maong gisuwerte ta karon?”
Mibahakbak man lang ang tiguwang nga morag nakadungog sa labing kataw-anang joke sa kalibotan. “Unsa man mo, mga batang way buot kay mo tuo anang mga pawers-pawers?” pasiuna niya. “Wala may pawers ning kalibotan, Doy. Ang duna lang seguroy pawers si Lord nga makagagahom sa tanan.” Naay pagka sarkastiko niya nga sulti. Mikalit lang kini og lakaw paingon sa iyang kuwarto unya naay gikuha—ang iyang hinigugmang kalendaryo. Daan ko pa laging may gahom gyod nang papela.
“Sa kinabuhi dili nimo kinahanglan nga puro kugi. Dinha na ko gikan. Kinahanglan butngan pod nimog gamay nga pangutok,” segun pa sa beterano. “Kakita ka aning mga numero ubos aning petsa?” padayon niya, unya dayon tudlo sa mga numero nga iyang gihisgotan. Sa gitudlo makita ang mga numerong gatuldok: 0.6, 1.2, 0.8, 1.4 , 0.9… ug duna pay daghan nga mga set sa numero. “Ang mga numero nga gikan sa 0.1 paingon sa 0.5 gi konsiderar nga hamtong sa low tide o hunas,” pagsugod niya nga morag among module sa eskuylahan kaniadto (pero wa gyod koy nasabtan adto kay bulok man ko anang mga numero, di man ko si Manoy). “Ang mga numero nga gikan sa 0.6 paingon ngadto sa 2.0 mao ang ilhanan sa high-tide o taob, nga mao ang atong mga ilhanan kon kanus-a kita mangarya.” Sa kinatibuk-an, mga lebel diay kini sa tubig. Uban niini nakaindikar pod sa ubos nga bahin kon sa unsang matang sa oras; makadlawon, buntag, o udto kini mohamtong.
Apan duna gihapoy nagbagutbot sa akong hunahuna: asa pod kaha gikan ang mga sunod-sunod nga pag-igo niya sa Swertres. Di pod gyod seguro gahom kay nasulti na man niyang si Lord ra ang makagagahom ning kalibotan. Maong wa gyod pod ko na gipalabay aron ipangutana niya ang misteryo likod ana, basin sa sunod di na ko mamalato kay manugal na lang pod kog akoa.
Gani, pakyas pod ko sa pagkuha sa saktong tubag gikan sa tiguwang. Kay matod pa niya “Ngano man? Aron tudloan tika nga mahimong sugarol? Mababaan na pod ko ato imong inahan sa langit, maypag moeskoyla ka na lang aron mahimo kang tinuod nga seaman, tabangan ra lang taka.”
Miabot ang pipila ka adlaw nga wa gyod ko makakuha og saktong tubag gikan adtong butanga. Maayo ra pod tingali, kay may pagka tabian pod ra ba ko, basin magpataka ra pod kog sulti sa ubang tawo unya mahimong gambling capital ning Baybay sa tibuok Pilipinas.
Pero okey ra daw to ipanabi ang gihisgotan ni Manoy kabahin sa mga detalye sa lebel sa tubig nga adto mahikit-an sa pakli sa Kalendaryo. Basin gani kuno og tungod adtong mga kahibaloa, kon mokatap sa tibuok baryo sa Baybay, makatabang pa to sa gagmayng mga mananagat nga susama ra pod namo. Wala pa hibaw-i basin og mahimo na pong fishing capital kon ganing magkugi gyod ning among taga-baryo nga kasagaran dinhi mga beterano na pod lagi aning pagpanagat.
MILABAY ANG KATUIGAN, nagpabilin nga mabungahon ang pagpangisda sa taga-Baybay tungod sa mga kahibalo nga napakatap sa akong Manoy. Gikan ra pod sa iyang mga naestadihan sa iyang gihigugmang Kalendaryo. Mas nahimong mabulokon ang among baryo tungod kay daghan na og kalamboan nga nahitabo. Ang sa una nga mga dungog-dungog gikan sa pawers ni Manoy nahanaw na pod. Ug mas nailado pa ang ngalan ni Manoy lagpot ngadto sa pikas purok ug mga kabanay nga barangay, nga giilang maoy naghatag og dakong kalamboan sa among lugar. Nahatagan na pod og aksiyon sa lokal nga kaganhanan ang illegal fishers pareha anang mga manumbolay ug dinamita boys sa among lugar aron mas molambo pa ang pagpanagat sa tanan.
Kon buot hunahunaon, puyde na gani ni modagan pagka politiko si Manoy tungod sa iyang dakong impluwensiya pero mas gipili lang gihapon niya ang yanong kinabuhi nga layo sa mga kasaba. Ang among diyutay nga balay midako-dako na karon og gamay. Naimpas ang mga utang ni Nanay Bebang sa BIRAY Loaning Co., ug kanunay na pod silang manghatag og isyu sa kalendaryo nga naay mga hulagway sa model sa ilimnong makahubog nga naka-bikini lang.
Apan kon duna man ganiy mas makalilipay aning tanan, seguro mao ang pagkahiusa sa taga-baryo nga mogahin sa ilang mga paambit sa among panimalay kon ugaling naa silay sobra sa ilang mga kuha sa pagpanagat. Matod pa nila, agi lang kuno nila sa ilang pasalamat kang Manoy nga nagbag-o sa dagan sa ilang kinabuhi. Gratitude daw kuno.
Bisan pa man aning tanan nga kahibalo dili gyod malikayan nga naay mga adlaw nga gamay lang ang agi tungod sa mga unos. Misamot pa gyod ni adtong misulod ang Bagyong Egay adtong mga panahon nga halos wala gyoy panginabuhian ang tibuok baryo. Gitan-aw ra man pod kining normal nga tuyok sa kinabuhi sa taga-Baybay.
Sa padayon nga paglabay sa katuigan daghan na pod ang minglabay—mitaliwan na pod ang akong lolo tungod sa iyang sakit. Daghan na pod og kabag-ohan sa Baybay nga padayon nga milambo.
Si Manoy, padayon gihapon sa iyang kahibalo og kasamtangang nahimong tyutor sa gihimong programa sa among lokal nga kagamhanan alang sa mga bag-o pa lang nga mananagat. Agi pod kuno sa ilang pagtubag sa nagkataas nga demand sa turismo sa aquaculture sa among dapit.
Wala na mahunahunai ni Manoy nga magkapamilya pag-usab, o magkaanak man lang bisan sa mga nakab-ot niya sa kinabuhi. Ako, sa laing bahin, natabangan ni Manoy nga mahuman ang akong pag-eskuyla ug milangyaw sa laing dapit isip tinuod na nga Seaman—nga timonel na sa barko og dili ang pukot maoy gunitan.
Mapasalamaton sab ko ni Manoy nga naningkakay og maayo para lang akong matadlas ang hataas apan puno sa kasadya nga labirinto sa akademiya. Tinuod gyod diay nga walay magic o gahom niining kalibotan.
Mas gamhanan gihapon si Lord nga makagagahom sa tanan ug gamhanan kitang may igo nga kaalam. Ang mga numero sa kalendaryo nga usa sa mga kaalam nga gihatag dinhi ni Manoy kanako usa diay kadto ka konsepto nga amo nang gipalawman pagkat-on. Pinaagi sa libro nga gitawag tang Nautical Almanac, didto mahikit-an ang mga data nga gikinahanglan sa usa ka maglalawig para sukdon ang mga butang sa halapad nga kadagatan.
Didto masuta kon asa ilang posisyon para dili kita mahisaag sa paglawig o ba kaha ma-determine kon taob ba o hunas, nga gikinahanglan sa maayo ug hapsay nga pagdunggo. Daghan pod og mga numero. Sa una kong tutok mora gyod gihapon kog malibat ug dagaton tungod ani. Di man ako si Manoy nga hilig og mga numero god. Pero nakat-onan ko na lang kadugayan.
Maingon ta nga mas taas na ang akong kahibalo karon ug mas ila ko na ang dagat pinaagi sa akong pag-eskuyla. Apan dili ko ikalimod nga mas ilado gihapon ni Manoy ang kadagatan. Parte siya niini—ug kon sa pinalabi pa nga estorya, si Manoy ang dagat. Siya ang kinabuhi nga mibuhi sa among baryo sa una sa Baybay sa diriyot nga pagkalunod. Siya ang mantalaan sa mga mananap nga nailhan na ug mailhan pa lang sa halapad nga kadagatan.
Ang katig sa among diyutay nga baruto.
Ang amoang Almanac.
Taas siyag kahibalo sa Kalendaryo nga maoy nagbag-o sa iyang kinabuhi, tinuod na.
Apan wala niya masuta ang kamatuoran. Kamatuoran nga ang iyang kinabuhi pod mismo misangko na sa limitasyon; sa mga adlaw, buwan, ug katuigan nga napatik sa Kalendaryo.
-KATAPOSAN-