Nailhan nako si Manu Avenido una sa pulong: sa iyang mga sugilanon nga mitunga sa daghang antolohiya, sa iyang mga ganti sa Palanca, sa pagpaambit sa tagsa-tagsang mga sinulat, hangtod nga misangpot sa pagsalig nga mahatagan nako og maampingong pagbasa ang iyang unang koleksyon sa mga sugilanon nga Ikigai.
Gikan sa Talibon, Bohol hangtod sa Kyoto, Japan, ang iyang panulat mitabok og dagat, kalibutan, ug kasinatian. Gikan sa mga banikanhong panagway sa kinabuhi ngadto sa mga urbanong kagubot, gikan sa realistiko ngadto sa surrealistiko, ang iyang koleksiyon usa ka pamatuod sa usa ka magsusulat nga buot mosubay sa kahulugan sa iyang pagkatawo pinaagi sa pinili niyang pulong. Ang matag sugilanon, daw mga kapilya nga giukit sa mga pikas-pikas sa iyang panumdoman, nahimong silonganan sa kahilom, kahinangop, kakulang, ug pagpadayon.
Apan usa ka adlaw sa Kyoto, una nakong nahimamat si Manu dili lang isip ngalan sa panid, kondili sa tinuod nga kinabuhi. Ang panaghigalaay nga nagsugod lang sa gugma sa panugilon ug literatura, nahimong lunsay nga pakighinabi sa mga kahayag, panumdoman, ug damgo isip mga Bisayang manunulat nga napalayo sa yutang natawhan ug dinhi nagpadayon og higugma sa pinulongang Binisaya sa langyaw nga nasod sa Japan.
Kini nga panaghinabi nga gihimo pinaagi sa email, usa ka pagpaningkamot nga mahatagan og luna ang mga pangutana nga wala matugyani og tingog sa among panagkita. Usa kini ka panghinaot nga unta mahubad pa ang kahilom sa pulso sa panumdoman ni Manu Avenido, diin ang iyang panulat nahimong pamalandong, pagpahiluna, ug pagbawi sa kaugalingon batok sa kalibutan nga nagtuyok usab sa pagkalimot.
Dave Pregoner: Unsang papel ang gihuptan sa paghandom ug paglimot sa imong mga sinulat?
Manu Avenido: Matod pa ni Márquez, “Ang pagsulat usa ka paagi sa paghinumdom. Ang matuod nga sugilanon naggikan sa panumdoman.” Maong dako gayod ang gihuptang papel sa paghandom diha sa malalangong pagsulat. Gani, mituo ako nga ang kalantip ug katin-aw sa paghandom maoy labing mahinungdanong himan sa usa ka maayong magsusulat. Mapamatud-an kini sa mga obra nilang Proust (sa iyang madeleine effect), Morrison (sa iyang paggamit sa kolektibong panumdoman sa mga Black American), Woolf (sa iyang stream-of-consciousness nga teknik sa panugid), ug sa uban pang bantogang mga magsusulat. Kining proseso sa pagdumdom ug pagbalik-lantaw sa magsusulat sa iyang kasinatian—mga pihong detalye, pananglitan, sa wiris-wiris sa bungbong diha sa karaang balay nga iyang gidak-an, sa angga sa iyang mga kadula pagkabata, sa mga lamas ug sahog nga gamiton sa pagluto sa labing kinaham niya nga sud-an, ug uban pang yano ug tribyal nga mga kasayoran sa iyang kagahapon—maoy tinubdan sa tinta sa iyang dagang aron mamugna ang usa ka obra nga nakaangkla sa kinabuhi ug kamatuoran, literature as a reflection of reality. Ug dili tingali pagpalabi kon moingon ko nga maglisod gayod sa paglahutay ang si bisan kinsang mosuway og tadlas sa dalan sa pagsulat kon wala siyay lawom nga sensibilidad o di ba kaha taphaw ang iyang abilidad sa paghandom.
Maong kabahin gayod sa akong pagsulat ang paghandom. Migamit ko sa mga tipik sa akong kagahapon isip inspirasyon sa akong mga balak, isip kapasikaran sa akong mga sugilanon, o isip tema sa akong mga dula. Sa daghang higayon, napanamkon nako ang mga ideya sa akong nasulat nga obra tungod ug gumikan sa nanuaw nga mga handomanan. Konbaga, ang paghandom maoy nakaaghat nako sa pagsulat, memory necessitates my writing. Kondili man sa ingon ani nga han-ay, aduna say mga higayon nga ang paghandom maoy maingon nga bugsay aron makapadayon ko sa paglawig diha sa pagsulat, memory propels my writing.
Samtang magsulat, pananglit sugilanon, dili nako malikayan nga mohandom sa akong kasinatian ug mogamit og mga kasayoran sa akong kagahapon aron ilakip sa naratibo—ngalan ba kaha sa akong karaang higala isip karakter, hulagway sa akong lungsod nga natawhan isip nahimutangan kun setting, o usa ka seryosong problema nga akong naagian isip basehan sa kasumpakian kun conflict.
Sa laing bahin, aduna say papel ang paglimot sa akong mga sinulat. Kon para kang Derrida, ang pagsulat naglangkob og pagpatunhay ug pagpapas, ug kang Borges, pamaagi kini sa pagsala ug paglabay sa dili na kinahanglan, para nako, usa kini ka ritwal sa pagpabuhagay sa pait nga mga kasinatiang buot natong kalimtan aron makab-ot ang gitinguhang katarsis o kaha pagkaalim gikan sa nahiagomang truma, writing as a means of purging emotions.
Dili man direkta o tino ang ilang pagkagamit kay gipahipi lang diha sa naratibo, nalakip nako kining mga pait nga kasinatian partikular na sa pipila sa akong mga sugilanon aron duawon pagbalik ang maong mga emosyon, ug sa niining proseso, anam-anam nga mohupas ang ilang kalaksot hangtod nga inanay na silang matunlod sa pagkalimot, writing as a means of closure.
DP: Aduna bay mga sugilanon o kasinatian nga imong gisulayan og kalimot, apan mipatigbabaw gihapon sa imong mga obra?
MA: Sagad gayod sa akong mga sugilanon adunay mga tipik sa akong kasinatian o kaagi nga gituyo nakog lakip sa akong pag-asoy. Sa pagkatinuod, kining mga kasinatian—manindot man o bati—maoy maghatag nakog inspirasyon isip ideya sa akong suwatonong sugilanon. Sama pananglit adtong usa ka ordinaryong buntag nga paingon ko sa eskuylahan nga akong gitudloan ug dihay lalaking naligsan sa dyip nga akong gisakyan. Tungod sa maong aksidente usa ka epipanya ang akong naagkon maong nasuwat nako ang sugilanong Sa Lalaking Naligsan sa may Interseksiyon nga naghatag nakog kinaunhang dungog sa Palanca. Gisamin sa maong sugilanon ang akong kinabuhi ug pakigbisog isip usa ka batan-ong magtutudlo sa kolehiyo sa Siyudad sa Sugbo kaniadtong 2010 hangtod 2018. Wala hinuon magpasabot nga ang tanang kabahin sa maong sugilanon, pananglitan ang protagonista ug ang iyang mga tinguha, kasaypanan, ug panglantaw, kay direktang gibase sa akong kaugalingon kay kini piksyon man lang. Dinhi, nahimong nipis ang tabil nga gabahin sa reyalidad ug piksyon, ug usahay gani sa uban nakong mga sugilanon kay wala na gayoy gababag tali sa duha kay dili man nako malikayang magpadaog na lang sa gahom sa paghandom maong gawasnong makadagayday ang reyalidad o kasinatian sa kinabuhi diha sa panugid.
Sa laing bahin, aduna say ubang kasinatian nga wala nako damhang magpahipi o maglumlom lang diha sa naratibo. Kon sa unang pananglitan ang kasinatian nagsilbing usa ka malalangong ideya nga nag-aghat nako sa pagmugna og usa ka sugilanon, dihay mga higayon nga manuaw lang ang mga tipik sa kagahapon samtang gamugna ko sa akong mga obra. Kon inyong mamatikdan, ang lalaking protagonista sa pipila sa akong mga sugilanon kay mga biniyaan—ang habalhabal drayber sa Estatuwa, ang maya nga adunay babayeng hinigugma sa Kahuyang, ang protagonista nga usa ka magtutudlo sa Sa Lalaking Naligsan, ug ang lalaking OFW sa Japan sa Ikigai. Wala man unta tuyoa o planoha, apan ambot nganong mosampot man gyod ang akong mga sugilanon sa kataposan diin ang lalaking protagonista pagabiyaan o di ba kaha pagaluiban sa iyang hinigugma. Kon repleksiyon kini sa akong napakyas nga mga relasyon kaniadto, o lagmit, sa mas lawom nga hinungdan, sa akong nahiagomang truma pagkabata kaniadtong gibiyaan mi sa among inahan aron manimpa’d siya gawas sa nasod, ako na lang ituga sa mga mambabasa ang pagtuki ug pag-utingkay sa sikolohikanhong aspeto sa akong mga mugna.
DP: Unsa nga mga obra nimo ang naglangkob sa personal nga paghandom? Giunsa nimo pag-atubang ang kasakit o kahinam sa paghandom sa maong mga sugilanon?
MA: Kaniadtong 2017, nalakip ang akong gumalaysay (usa ka memoir) sa antolohiyang The Bohol We Love (Anvil Publishing) nga gi-editan ni Marjorie Evasco. Giulohan nako ang maong gumalaysay og On Losing A Sense of Home: Or, Why My Settings Changed diin giasoy nako, base pa sa ulohan, kon giunsa pagkausab sad sa nahimotangan sa akong bag-ong mugnang mga sugilanon human ko mibalhin og puyo gikan sa Bohol paingon sa Cebu, sa probinsya paingon sa siyudad, nga maoy nakapaugmad sad sa tema sa akong gipangsulat gikan sa banikanhong reyalidad paingon sa metropolitanhong sensibilidad. Gawas niini, gisaysay sad sa akong personal nga paghandom ang tam-is-pait nga kasinatian sa akong pagkabata—sa akong pamilya, ilabina gayod ang mahitungod sa among inahan nga usa ka domestic helper sa Kuwait kaniadto, sa akong mga higala, ug sa akong yanong kinabuhi sa Talibon, Bohol kaniadtong dekada 90 hangtod mitungtong ko sa kolehiyo sa Cebu, ug sa akong pisikal ug metaporikal nga mga kausaban human mibiya sa natawhang lungsod, mipaulig balik, unya mibiya sa makausab sa daghang higayon.
Kon piksyon sad ang hisgotan, nasuwat nako ang sugilanong Ang Babaye sa Pikas Lawak human ko makuwarantin tungod sa COVID sulod sa usa ka semana. Sa maong sugilanon, gibalhog sad ang babayeng protagonista sulod sa lawak sa iyang hotel samtang gapaabot sa resulta sa iyang COVID test. Dinhi, madunggan niya ang pag-inubo sa usa ka babaye sa pikas lawak nga iyang mahinabi ug maoy mamahimong instrumento aron makaplagan niya ang kamatuoran sa iyang sekswalidad ug maangkon ang pagkaalim gikan sa dugay na niyang ginatagong “balatian”.
Usa gayod ka proseso sa pag-alim ang malalangong pagsulat, writing as a means of therapy—usa ka kamatuorang dugay nang gituki sa mga sikolohista ug gipamatud-an sa daghang magsusulat sama nilang Anaïs Nin kansang mga dayari giisip niyang pamaagi sa pagproseso sa kaugalingon ug kinabuhi, ug ni Sylvia Plath kansang mga sinuwat nakatabang sa pagdumala sa iyang depresyon ug pagsagubang sa mga kasumpakian sulod sa iyang hunahuna.
Sa akong sugilanon nga Ikigai, giasoy nako ang dugay na nakong buot ipadayag, apan tungod sa daghang mga hinungdan, wala gayod napabuhagay sa akong pamilya o sa mga suod nga higala—ang tinuod nga kahulogan ug hulagway sa kamingaw dinhi sa Japan. Gisamin sa maong sugilanon ang kinabuhi sa usa ka OFW sa Japan ug kon giunsa niya pagsalikway ang nagbuntaog nga depresyon bunga sa iyang pag-inusara, sa iyang pagkahilayo sa iyang mga hinigugma sa kinabuhi, ug sa iyang pagkabalhog sa langyaw nga nasod alang sa personal nga ambisyon ug sa tinguhang moasenso. Human nako masuwat ang maong obra, nahinumdom ko nga ingon sa dihay nalibkas sulod sa akong dughan, ingon sa dihay dugay nang mitibug-ol nga emosyon sulod niini nga inanayng nahilis, ug mihulip ang katagbawan ug lab-as nga pangindahay.
DP: Giunsa nimo pagbalanse ang paghandom sa tradisyon sa pagsulat ug ang pagpangita ug bag-ong mga porma sa pag-istorya?
MA: Sa akong eksperimental nga sugilanong giulohag Kon Giunsa Nato Paghubad ang Kasakit diha sa mga Anekdota sa Bungbong sa Hiroshima Peace Memorial Museum diin, sa pulong pa ni Richel Dorotan alyas Omar Khalid diha sa Introduksiyon sa akong librong Ikigai, “tataw ang tinguha sa magsusugilanon pagpapas sa utlanan sa lainlaing genre sa panulat”, kay gisuwayan man nakog badbad ang naandang pormalistikong mga elemento nga gabugkos sa piksyon, ug gawasnong gilakip pagbangan ang mga higot nga iya sa pamalak, dula, ug gumalaysay.
Sa maong sugilanon, gibalik-lantaw sa lalaking magsusugid ang handomanan sa pait nilang kagahapon sa iyang kanhi hinigugma samtang anaa silang duha sulod sa Hiroshima Peace Memorial Museum, gasud-ong sa mga anekdota, letratro, artipakto, dokumento, ug ubang mga ebidensya sa laksot nga kasinatian sa mga biktima sa bomba atomikang migun-ob sa Hiroshima niadtong 1945. Gihisgotan sa duha ka protagonista (kanhi manag-uyab nga mga Bisdak) ang mahitungod sa gubat—kon nganong misangpot ang Amerika sa desisyong ihulog ang bomba atomika sa Hiroshima, kon kinsa ang tinuod nga mananaog (o aduna ba), ug kon unsay dangatan sa pagpatigbabaw sa kagubot, dominasyon, ug kahangol sa gahom.
Sa akong pagsuwat sa maong sugilanon, maampingon nakong gilangkob ang mga tipik ining dulom nga kabahin sa kasaysayan ilabina ang dunay kalabotan sa nasod sa Amerika ug Japan isip hut-ong kun layer sa naratibo aron makahatag og paralelismo sa piksyonal nga kasugiran sa duha ka karakter diha sa pagbisita nila sulod sa museyo.
Susama sad ang nahitabo sa akong pagsuwat sa sugilanong Lucy nga usa ka espekulatibong piksyon kabahin sa labing bantogan sa tanang nakaykayang posil sa hominin sa tibuok kalibotan. Sa akong tinguhang makadalit og bag-ong porma sa Binisayang panugilon—usa ka alternate history o sa labaw pang pihong deskripsyon, usa ka biblical reimagining—gigamit nakong sumbanan ang sugilanon sa Genesis aron maasoy ang kasugiran sa Austrolopithecus afarensis nga si Lucy. Lagmit nakatabang ko sa pagpatunhay sa kasaysayan sa gituohang kinaunhan kagikan natong mga tawo.
DP: Sa imong panglantaw, unsa ang papel sa panulat sa pagpalambo ug pagpadayon sa kolektibong pagpahinumdom sa kasaysayan?
MA: Daghan gayod ang gihuptang papel ang panulat sa pagpalambo ug pagdis-og sa atong kolektibong paghinumdom sa kasaysayan. Apan alang nako, ang labing mahinungdanong papel mao ang pagpasa ug pagbilin sa panumdoman gikan sa miaging henerasyon paingon sa bag-ong henerasyon aron masabtan sa ulahi ang ilang kagikan ug kon giunsa paghulma sa ilang kasaysayan ang ilang kasamtangang kailhanan.
DP: Aduna ba kay mga sinulat nga naghisgot sa mga gitago o gituis nga bersyon sa kasaysayan? Giunsa nimo kini pag-atubang isip manunulat?
MA: Tungod sa tinguhang mapalambo pa ang akong dagang ug aron makatampo
sa pagdis-og sa Binisayang panugilon ning kontemporaryong panahon, misuway kog suwat og espekulatibong mga sugilanon diin ang uban nila pinasikad kun gibase sa tinuod nga mga panghitabo sa atong kasaysayan, kalibotanhon man o nasudnon lang. Hinuon, kutob sa akong mahinumdoman, wala koy mga obrang gituyog suwat aron sa paghisgot o paggamit sa mga gitago o gituis nga bersyon sa kasaysayan, ug kon aduna man, tahas nga ihatag nako sa akong mga mambabasa, lagmit tinaphaw lang.
Alang nako, aduna gihapoy moral nga katungdanan ang usa ka magsusulat, partikular na ang usa ka piksyonista, sa pagpreserbar ug pagtahod sa kamatuoran bisan og minugna lang sa iyang imahinasyon ang usa ka sugilanon. Kon ugaling mosampot ko sa maong malalangong desisyon sa paghisgot sa mga gituis nga bersyon sa kasaysayan (distorted versions of history) isip creative license, kanunay nakong hunahunaon kon unsa gyoy organikong tumong niini aron modis-og ang naratibo ug kon misilbi ba kini sa akong katuyoan. Kining maampingon nga paghukom kanunayng nagahagit sa mga historical novelist kay nagkahinanglan man og taas nga lebel sa kahanas ang pagbalanse ug paghiusa sa piksyonal ug historikanhong reyalidad.
Sa akong bahin, bisan pa man og migamit kog mga tinuod nga tawo isip karakter (si Teresa Magbanua sa Kahuyang, si Tem Adlawan sa Panagtigi, si Carlos Ghosn sa Ikigai) ug sa aktuwal nga kasinatian o kasayoran mahitungod nila, akong gipaningkamotan nga wala nako kini tuisa o usba aron makamugna og bag-o apan lahi o layo sa kamatuoran nga naratibo. Ang mga nahisgotang karakter ug ang ilang kasinatian gigamit nako aron maghatag og paralelismo sa kasinatian sa protagonista diha sa matag sugilanon.
DP: Sa imong panulat, giunsa nimo paghulma ang panumdoman aron mahimong pamaagi sa pagpakiglambigit sa kasamtangang panahon?
MA: Sa giingon pa ni Anaïs Nin, “Nagasulat ta aron matagamtaman ang kinabuhi sa makaduha, sa pagkakaron ug sa paghandom.” Kutob sa aduna pa koy kapasidad sa paghinumdom ug paghandom sa kaugalingong kasinatian ug kaagi, padayon ko sa pagbalik-lantaw ining tipik sa akong kagahapon aron gamitong inspirasyon sa akong mosunod nga mga obra. Hugot akong pagtuo nga kanunayng nagagiya sa usa ka magsusulat ang iyang kasinatian sa kinabuhi, mga nangaging kalamposan, kapakyasan, pakigbisog, ug pagpakabuhi aron makamugna og bag-ong mga obra nga mopatunhay sa iyang kagahapon, mosamin sa kasamtangang panahon, ug pamalandongan sa umaabot nga henerasyon.
DP: Sa nagpadayon nimo nga panulat, unsa pa ang imong gustong masusi o masabtan kabahin sa gahum sa paghandom ug sa peligro sa pagkalimot?
MA: Kon dili man gani ako, nanghinaot ko nga ang mosunod nga henerasyon sa Bisayang magsusugilon kay makakaplag og bag-ong ling-on sa panulat ug makamugna og mas lab-as nga obra nga wala pa nadalit sa mga nangagi o kasamtangang magsusulat. Makakuryosong hunahunaon kon unsa pay laing pamaagi o estilo sa pagsulat og sugilanon ang posibleng madiskubre sa kontemporaryo ug umaabot nga henerasyon. Lagmit mapapas na ang utlanan sa reyalidad ug piksyonal ug gawasnon nang makadagayday ang mga elemento sa lainlaing genre sa katitikan diha sa pagsulat og Binisayang sugilanon. Sa laing pagkaestorya, interesado kong masusi kon asa kutob dal-on sa tawhanong imahinasyon ubos sa gahom sa paghandom ang pagsulat og mga sugilanon. Segurado kong wala kiniy kinutoban, ug mituo ko nga kutob sa adunay mga Bisayang magsusugilon nga padayong mohandom sa iyang kasinatian ug dili malimot sa nasudnon o kalibotanhong kasaysayan, molambo pa ang atong Tradisyon sa Binisayang Panugilon.
~IKIGAI (Ug Ubang Piniling Mga Sugilanon) is available at Lost Books Cebu~