Maligaya Taxi

Ang ulahing higayon nga nakita nako si papa, naghulat siya sa akoa sa gawas sa Davao International Airport tapad sa Maligaya Taxi. Suot kaniya ang itom nga t-shirt nga The Punisher ang printa, luag nga maong, ug nalubad nga rubber shoes. Sa akong kalipay akong gisaysay kaniya akong mga gihandom sulod sa ayroplano.

Usa katuig bag-o ko mahuman sa kolehiyo, niingon si papa nga gusto siya modrayb og taxi pagretiro. Naghinanhinam siya nga modrayb sa dakbayan kon asa lig-on ang yuta ug walay dakong balod nga mamukaw kaniya matag kadlawon. Alang kaniya, ang pagtaxi ang mahimong kagawasan sa iyang pila katuig nga pagpaningkamot. 

Mas naganahan siya niining ideya pagkabalo kaniya nga nagadrayb sab og taxi ang iyang ginadayeg nga presidente gikan sa Dabaw. Sa dakbayan, ₱510 ang minimum wage. Kon kini ang basehan, naa sa ₱15,000 ang sweldo ni papa kada bulan. Maigo ba kaha ang kinse mil nga sweldo? Sa kadaghan og bayrunon ni papa, wala nako nasabtan ngano pursigido kaayo siya niini. Layo ra kaayo kini sa iyang sweldo nga naandan. Tingali iyahang pagdahom kay mas simple ang kinbauhi sa mga drayber kompara sa iyang kaagi sa dagat.

Seaman si papa sa halos upat ka dekada. Sa barko sab sila nagkaila ni mama, nga nagtrabaho sa una isip usa ka nurse. Pagkahuman sa ilang kasal, nagpadayon siyag panimpalad sa mga lawod uban sa mga balod. Akong mama kay nagpabilin aron moatiman sa amoa. Sa laktod nga pagka-istorya, maihap ra among mga handumanan kauban siya. Apan bisag kaduha ra sa isa katuig siya mouli, para sa akoa, wala nagkulang si papa isip amahan. 

Talagsaon ang kinaiya ni papa dinhi sa Digos. Ginatawag siya nga “Tagalog” kay dili siya kabalo mag-Binisaya. “Gang, papa to nimong Tagalog?” pirmi nilang pangutana kadtong pila pa lang mi katuig diri ug wala pa kaayo nila nailhan. Dili parehas ni papa, paspas ko nakatuon og Binisaya kay bata pa ko tong namalhin mi sa Digos gikan sa Maynila. Sa laing bahin, sige og lakaw si papa bantog wala jud siya nakatuon. 

Ana si mama, usa ra daw mi katuig sa Digos. Nituo mi hangtod sa nalimtan na namo og pangutana kanus-a mi mobalik og Maynila. Baynte-singko na akong edad karon apan dinhi gihapon mi nagpuyo. Si papa ra ang gusto mobalik apan wala siyay mabuhat kay dili si mama.

Sa nagkadugay, nakamugna na mi og panaghigalaay sa amoang mga silingan. Nahimong “Gang, nakauli na diay imong papa gika’g gawas? Ingna siya adto diri unya” na ilang pangutana sa akoa. Bisag dili siya kabalo mag-Binisaya, daghan og naamigo si papa. Daw astang tabiana man gud unya makatakod ang katawa. Mahimuot ko kay maka-Tagalog og ahat among mga silingan pag naa na siya, mura na og mga hubog mag-istorya bisag wala pa nila nasugdan ang tuyok sa baso. 

Mao sab ang pangutana sa akong mga klasmit pag moadto si papa sa eskwelahan, “Papa to nimong Tagalog noh? Kuyawa ninyo mag-istorya oy. Nindot kaayo mo paminawon.” Masking dugay na mi nagpuyo diri, dala gihapon ni papa iyang stinuryahan ug mga tradisyon gikan sa Marinduque. Nisulay man siya og tuon apan “Kaon tayo!” ra jud iyang maingon sa Binisaya.

Gikan pa sa pagkabata, sa cellphone ra nako maisturya si papa. Mas daghan pa siguro mig video calls kay sa aktwal nga inisturyahanay. Dakong pasalamat sa bag-ong teknolohiya kay sa una tingog ra jud ni papa, walay nawong. Iyang pirmi panabi sa amoa ang pagpamukaw sa balod, ang aso sa makina, ug ang ilang ginakaon nga dili pamilyar sa akoa. Usahay kay magpahapyaw sad siya og panglibak sa mga kauban sa barko tungod sa ilang pagkadamak. Limpyado man gud si papa. Matag uli kaniya diri sa amoa kay mangasaba siya kay nganong hugaw na sab ang balay ug nganong nangaguba na ang mga gamit. Malimpyo ra ang balay og naa si papa.

Magsige ra jud ko og pangutana kay papa kon kanus-a siya mauli. Gawas sa kamingaw, gapaabot ko sa mga imported nga tsokalate na akong dessert ug dove na ang sabon. Matimaan nako nga managhan dayon akong amigo sa eskwelahan kay nakabalo sila nga naabot na si papa, pasabot daghan na ko og tsokalate sa bag nga gibahin ni mama aron ipanghatag nako sa akong mga maestra ug mga amiga. Paghuman sa klase kay sunduon ko ni papa dayon mangaon mi og iyang paborito nga halo-halo sa Chowking. Ang pag-uli ni papa ang usa sa mga ginaatangan nako matag tuig.  

Pag mauli siya, pirmi naay sulod ang ref ug naay lahi-lahi nga klase sa prutas sa lamesa. Mapapalit sad nako ang mga butang nga kanunay ginabalibaran ni mama. Naay higayon nga gipalitan ko ni papa og sapatos ni Taylor Swift kay nawala sa SM ang akong tigom nga pampalit unta og album. Mosugot sad siya nga gamiton ang aircon sa buntag, dili lang sa gabii pag matulog. Sa laktod nga inisturya, kuripot si mama, gastador si papa. Usahay moingon na lang si mama nga “nagpalaban” na pud ko kay papa. Tinuod man sad! Maingon jud nako na daddy’s girl ko. Ako man gud ang unica hija, kamanghuran pa jud. Bisag akong mga iguson makaingon na palangga jud ko ni papa.

Magpinahawday sab mi og Iningles. Pirmi nako siya sungogon sa iyang Marinduque nga accent nga wala gihapon nawala bisag pila na katuig siya sige og isturya sa mga kano. Wala ko kabalo kon ginatuyo kaniya pero ang iyahang pag litok sa union kay “un-yon” imbes nga “yun-yon” ug sa solmux nga “sol-muks” imbes nga “sol-myuks.” Magkatawa ko nga hunahunaon kay murag mas “bisdak” pa si papa sa akoa. Ing-ani daw molitok ang mga Bisayang tiguwang matud pa sa mga Bisayang batan-on ug sa mga Tagalog nga hinawayon.

Kabalo ko nga ako jud ang daog sa pahawdanay og Iningles kay pirmi moingon si papa nga proud siya sa akong mga grado. Kay usahay ra man siya makaanhi sa mga seremonyas sa paghatag sa ganti ug pasidungog, ginapost na lang kaniya kini sa Facebook. Tanan iyang mga amigo kay kabalo nga naa siyay brayt nga anak nga liwat daw kaniya. Makatawa na lang ko kay kabalo ming duha nga kay mama jud ko naliwat. Kadugayan kay gipasagdan na lang nako siya mosidlak sa akong kahayag kay kabalo ko nga ikalipay ni kaniya.

Saysenta na si papa pagsulod nako sa kolehiyo. Kwarentay-uno na sila pag-anak sa akoa maong abi sa uban nga lolo ug lola nako sila. Isa kini sa mga rason maong nadugay iyang pagretiro. Bisag senior citizen na siya, nipadayon gihapon siyag panarbaho tungod sa iyang mga utang ug sa pagdahom nga makaeskwela ko sa Ateneo bisan pag niingon na ko nga gusto ko sa UP o uban pang State-U ko moeskwela. Nidili si papa kay basig mahimo daw kong “rebelde.” Sama atong lalis namo tungod sa balaod sa anti-terrorism. Akoa siyang gihatagan og mga ebidensya gikan sa akong mga natun-an sa Language of Law ug balik-balik gipahinumdom nga nagtarong kog eskwela para sa akong pangandoy. Nasuko siya ug giingnan ko nga dili ko angay mahimong abogado. Nigawas siya sa kwarto ug wala miy tinagdanay sulod sa usa ka semana. Nagsakit akong buot nga gidayeg ko kaniya tungod sa akong kaalam hangtud sa gigamit nako kini sukwahi sa iyang mga dili makatarunganong paglantaw sa kalibutan. Kon kabalo lang ko nga mao na to ang among ulahing panaghisgot, nagpaubos unta ko sa akong pride. Mao to ang ulahing panaghisgot namo ni papa bag-o siya nilakaw. 

Ang unta usa ra ka bulan nga pag-uli dinhi sa Digos kay nahimong tulo tungod sa pandemya. Dako kaayo iyang kalagot niini kay nawad-an siya og trabaho. Sa iyahang pagkapundo sa balay kay nahuman na kaniya og limpyo ang palibot ug ayo ang mga guba nga gamit. Dili anad si papa nga walay ginabuhat ug hinay-hinay na sad nga nahurot iyang kwarta maong nilarga dayon siya paadto og Maynila pagkawala sa lockdown.

Iyahang gilihok ang mga kinahanglan sa iyahang ulahing pagbalik sa barko. Matiman-an pa nako nga ako ang nagkuha og litrato kaniya ug nagpadala sa mga email kay dili siya hawod mogamit og computer. Hinay-hinay na sab naabot ang mga bakuna maong nisugot siya bisag nahadlok siya sa mga epekto niini. Desperado na si papa makalakaw. Dili siya anad nga wala siyay kwarta sa pitaka, nga dili nako mabayran akong tuition sa umaabot nga enrolment. Ana ko sa iyaha nga naa koy tigom gikan sa pagpanarbaho isip usa ka maestra sa Ingles online, apan dili jud madutlan og bisag unsa nga balibad si papa. Kaguol ang iyahang gibilin sa amoa sa iyahang paglakaw padulong Maynila. 

Murag premonisyon ang mga kahadlok ni papa. Usa ka semana bag-o iyang eskedyul sa bakuna, natakdan siya sa makamatay nga sakit. Nitawag si tita, ang uyab ni papa adtong panahona, nga tulo na daw ka adlaw wala ganaog iyang kalintura. Pag-abot nila sa ospital kay diha-diha dayon nadiagnose siya og COVID-19. Niining panahona, ang pagkuha sa virus nga walay bakuna kay mas hadlok pa kay sa usa ka horror nga salida; usa kini ka klasikal nga trahedya. Mas lisod ang pag-atubang sa kalaban tungod sa katigulang ni papa. 

Niadto mi ni kuya sa Antipolo duha ka adlaw pagkabalo sa dili maayong balita. Nisukol jud mi sa kamahal sa plite sa ayroplano. “Bahala na, mabalik ra ang kwarta,” matud pa sa akong igsuon nga naa sa abroad. Mas importante nga naa mi sa iyang tapad aron walay pagmahay sa ulahi. Dili na mi gusto nga mausab ang nahitabo kay mama nga wala namo naampingan og tarong bag-o siya namatay.

Tungod kay empleyado sa ospital ang kaniadtong uyab ni papa, gisugtan ko nga magbantay sa iyaha sulod sa kwarto uban ang lima ka pasyente sa COVID-19. Nagpabilin ko kay wala pa nabakunahan si kuya. Taliwala sa kahaldok, andam ko nga isakripisyo ang tanan para kay papa. Ang akong kahadlok nga mawad-an usab og ginikanan ang naghatag nakog kaisog ug kusog atubangon ang tanan. Ang akong kasubo ang nagpalig-on sa akoa.

Pag-abot sa ospital, lahi na si papa—lahi na iyang hitsura ug nilihokan. Tong panahona, ginadani ra jud nako og tuo akong kaugalingon nga normal ra to sa naay sakit, apan dili nako masabtan nganong wala ko nailhan ni papa. “Epekto ba jud ni sa COVID?” pirmi nakong pangutana sa akong kaugalingon kay dili ko katuo unsa kadali ko niya nalimtan. Ang iyang mga mata kay bisag asa gatan-aw samtang ga-istorya og mga pulong nga dili masabtan. Uga iyang baba ug nangliki na iyang mga ngabil. Daghang paper cups ug rolyo sa tissue iyang lamesa nga gigamit nako pangsalo ug pampahid sa iyang plema. Wala pa ko gatrabaho pero mura na kog call center agent nga 11-7 ang shift. Alas siyete sa buntag ko makatulog pagkahuman nakog pagpakaon sa mga rasyon sa iyaha, unya momata na sad ko para sa iyang paniudto samtang ginalihok nako akong tesis. 

Ginapukaw sab ko ni papa kon mosuka, mangluwa, mangihi, o malibang. Dili na siya katindog—gamay nga lihok ra sa katre kay mohilak na siya sa kasakit. Mao ni ang akong naandan sulod sa tulo ka semana. Nahimo kong ulipon sa usa ka masakiton nga hari. Apan sa matag higayon nga gusto ko moreklamo, pirmi nako ginahandom nga layo ra ang akong pag-antos sa pag-antos ni papa. Pila katuig kaniyang giatubang ang mga hapak sa balod para namo, unsa ra man ang pila ka oras nga pagpulaw alang kaniya.

Sa gamay ug huot nga kwarto, nasaksihan nako kon giunsa pagkuha sa coronavirus ang kinabuhi sa mga tawo. Sa buntag maglanog-lanog ang kusog nga ubo ug bundak sa mga tangke sa oxygen, sa gabii kay dungog ang kusog nga pagpitik sa akong kasingkasing dala sa walay puas nga kakulba. Ang mga singgit ug hilak ang gapamukaw nako sa mga kawat nga tulog, timaan nga naa na sad nipanaw. Sa ika-tulong adlaw sa Setyembre, kami na sad ang namukaw. 

Ang pandemya sa COVID-19 nagbilin og dili malimtan nga marka sa kalibutan. Para sa kadaghanan, paghinumdom kini unsaon pagbuhat og dalgona coffee ug ube cheese ensaymada tungod sa kalaay. Mao sab ning panahona nga nauso og balik ang barter ug pamansay sulod sa mga kaniya-kaniyang panimalay. Nailhan ang mga Pilipino sa ilang lig-on nga pagsalig sa Ginoo. Bisag nahadlok sa virus, naningkamot ang tanan nga magpabiling malipayon. 

Apan dili tanan swerte. Para sa mga alaot, mura kini og katapusan sa kalibutan ug ang pait nga pagkatinuod sa mga daotang damgo. Pugos kini nga pagpuasa kay dili na masalbar sa ayuda ang kagutom. Pag balik-balik ni og sinuot og daot nga face shield ug ginamit nga face mask kay wala nay makuot nga sinsilyo sa bulsa. Diri ko nakaamgo nga ang pandemya kay pabor lang sa mga dato. 

Para sa mga namatyan, paghandom kini sa mga way kahumanay nga pag-ampo nga unta makalingkawas sila sa kalisdon, nga unta naa pay kaugmaon, nga unta dili pa kini ang ulahing adlaw nila sa kalibutan. Saksi ang akong mga mata sa mga natambak nga bugnaw nga lawas sa morge. Sakit hunahunaon nga dili na sila makatilaw og lubong ug pila ka adlawng pag-ampo para sa ilang kaluwasan. 

Sa pipila ka handumanan nako kay papa, mao kini ang dili mopanas sa akong hunahuna. Bisag niikyas na iyang tingog, nagpadayon og paglanog iyang mga hangyo nga maundang na ang pasakit. Nitan-aw si papa sa akoa—iyang mga mata naay luha, nagpakaluoy. Tingog sa kakapoy na lamang ang mogawas sa iyang baba nga maglisod na og ukab. Lisod dawaton apan kabalo ko nga didto na lamang kutob ang tanan.

“Pa, okay na po kami.” 

Wala nay kinahanglan pa iingon. Mao na kini iyang gitagamtam nga pahulay.

Nasaksihan nako ang hinay-hinay nga paglakaw sa iyang panimuot hangtud sa wala na siya nakahinumdom unsaon pag-ginhawa.

Wala gisugtan sa pandemya akong papa nga molarga pa usab. Dili kakulangan sa papeles o bakuna ang niharang sa iyahang paglakaw kon dili ang aso sa makina nga nagpaluya og taman sa iyang baga ug nagpasukog sa virus. Mao kini ang nagpalisod kaniya, ug sama sa una, atubangon usab kini ni papa. Pulmonya, virus, ug atake ang mokawat sa iyang kinabuhi. Sa ulahing higayon, nakigbisog siya batok sa kalisod sa barko. Sa pila katuig nga pagpanimpalad ni papa sa lawod, dili diay kini ang maghatod kaniya kondili kalayo.

Duha ka semana human nahimong abo ang iyang kaniadtong kusgan nga lawas, gisugtan na ko mogawas. Nabag-ohan ko sa kalibutan gawas sa ospital. Daw mura kog bag-ong himugsong tawo nga nahayagan. Nakalingkawas na ko sa ospital, apan nagpabilin kong piniriso sa akong hunahuna. Nagpabiling nakaposas ko aning trahedya kay ang kasubo walay parol. Dili pwede mohangyo kon pwede kalimtan. Dili dapat kini kalimtan.

Niuli ko sa Dabaw human sa akong quarantine. Sa usa ka dili masabtan nga milagro, wala ko natakdan sa virus. Pipila ka pasyente ang akong nakauban sa ospital apan wala ko nadutlan niini bisag ubo o sip-on man lang. Mao siguro ang ulahing hangyo ni papa sa Ginoo—nga baylo sa iyang kinabuhi kay ang magpabiling himsog akong lawas luyo sa pagkahuyang sa iyaha. Apan gasa ba jud kini? Hangtud karon, padayon nakong ginadani akong kaugalingon nga tinuod jud nga maluluy-on ang Ginoo.

Sa ika-21 sa Setyembre 2021, nakabalik ko sa Dabaw. Pag gawas nako sa Davao International Airport, nakita nako siya nagtindog tapad sa Maligaya Taxi. Suot kaniya ang itom nga t-shirt nga The Punisher ang printa, luag nga maong, ug nalubad nga rubber shoes. Nisulod ko sa taxi ug nilingkod sa likod samtang naghandom sa tulo ka semana nakong pag-antos sa ospital sa Antipolo. Sa pag-abot sa bus terminal, giabot nako ang bayad, ningisi ko ug nagdahom nga unta malipayon siya kon asa man siya moadto.