Panaw

‘Bai, gilaay ko sa balay / Di ba ka manghagad og laag / Nga walay undangay? / Atong pitaka mangnipis / Atong tsinelas mahilis’ – gikan sa awit nga Baklay ni Jerika Teodorico

Sa akong unang pagbisita sa Kool Adventure Camp sa Ramon Aboitiz Foundation Inc. sa lungsod sa Balamban, probinsiya sa Sugbo, ang unang desisyon nga akong gibuhat mao ang pagpangita og ngalan nga gamiton atol sa tibuok higayon nga magpuyo didto. Sa akong pag-adto kaniadtong 2017, uban sa akong mga bag-ong higala nga sagad nakaila-ila ra usab didto, Panaw ang gipili nakong ngalan. Usa kini ka pulong sa Sugboanong Binisaya nga nangahulogan og pagbiyahe, paglawig, o pagtabok ngadto sa pikas kinabuhi.

Nagdako ko nga may kauhaw sa bag-ong mga kasinatian. Sukad pa sa elementarya, tinun-an na ko sa mga pamagdoy sa kinabuhi. Kon makabaton og higayon nga molaag, dili ko magduha-duha nga mosuroy. Ang pagbiyahe ngadto sa dagat sa Argao, paingon sa busay sa Badian, ug sa bukid sa Dalaguete nahimo nang mga panaw nga nagtudlo nako nga walay kataposan ang kahigayonan nga mahingangha sa kaanyag sa kinaiyahan.

Sa tulo ka adlaw nga pagpuyo nako sa Kool Adventure Camp, nakat-onan nako nga puno sa hagit ang kinabuhi. Sa matag higayon nga makabati ka og kahadlok, dunay bag-ong pagtulun-an nga naghuwat nga imong malamdagan. Dili lang puros kalingawan ang masinati kon moadto sa Kool Adventure Camp, duna usay higayon inig human sa matag adbentyur, istoryahan unsay nahitabo aron mas tataw ang pagtulun-an nga nakat-onan.

Atol niadtong higayona, labi na sa mga gabii usa duawon sa espiritu sa katulogon, nakapahinuklog ko sa akong kinabuhi. Nakapangutana ko kon unsa gyod diay ang tumong sa akong kinabuhi ug unsay buot nakong mahitabo aron makaingon ko nga nagpuyo ko nga may katuyoan dinhi sa kalibotan. Sakto ba gyod kaha ang mga lakang nga akong giagian?

‘Ako nang gipaanod / Ang mga damgo ko / Gitugyan sa panganod / Ang mga pangandoy / Nga nagkalayo’ – gikan sa awit nga Usa ka Libo ug Usa ka Panamilit nilang Jude Gitamondoc ug Cindy Velasquez

Nagdako ko uban kang Lola Pansang nga maoy nag-impluwensiya sa kon si kinsa ko karon. Siya ang nagtudlo nako nga sa matag hagit sa kinabuhi, dili gyod moatras. Walay problema nga mahadlok, normal na alang sa tawo. Manigurado lang gyod nga bisan nagkurog ang tiil, mopadayon nga tubagon ang hagit sa atubangan. Matod pang Lola Pansang, walay tawo nga nahimong magmalamposon nga nagsige og atras sa mga tahas nga gihagad sa kinabuhi. Iyang pahinumdom nako nga kinahanglan  kong mapasalamaton kon may bag-ong hagit kay kahigayonan kini nga mamahimo kong mas kusgan.

Ang kinabuhi ni Lola Pansang nagsugod sa ikaduhang gubat sa kalibotan. Tungod kay natawo siya sa tuig 1934, sa mga tuig nga nakabaton siya og buot, labihan niyang hadloka sa mga mananakop. Uban sa iyang ginikanan ug mga igsoon, ang ilang kinabuhi naglangkob sa pagtago sa mga langob ug paglakaw sa kalasangan aron dili masakpan sa mga Hapon. Gikan sa Mandaue, naabot sila sa Carcar ug didto na gyod mipadayon sa panaw sa kinabuhi.

Duha kabuok ang anak ni Lola Pansang: si Mama Virgie ug si Angkol Dioko. Pagpanglabada ug pagpangagawon ang nahibaw-an niyang paagi aron makabuhi sa iyang pamilya. Matod pang Mama Virgie, may mga higayon nga dili gyod sila makakaon katulo sa usa ka adlaw. Apan padayon sa pag-eskuyla silang managsoon tungod kay, matod pa ni Lola Pansang, kini ang bugtong paagi aron sila mahaw-as gikan sa ilang sa’g sa kakabos. Kini ang paagi aron silang mga langgam makat-on nga molupad ngadto sa kawanangan.

Paghuman og gradwar sa hayiskol, wala dayon makapadayon og eskuyla sa kolehiyo si Mama Virgie tungod sa kamahal sa gastoan sa tunghaan. Gani niining mga panahona nakabaton siya ug duha ka anak nga lalaki nga walay mga amahan. Igo lamang siyang gipamabdosan dayon gibiyaan.

Si Angkol Dioko nakagradwar sa kolehiyo ug nakasakay og barko isip marino pinaagi sa iyang kaugalingong pagpaningkamot diin pursigido siya nga mahaw-as sa kalisod sa kinabuhi iyang pamilya sa Carcar. Siya ang unang langgam nga layo ang naabtan sa iyang mga pako ug gitudloan usab niya iyang pamilya aron dungan silang molupad paingon sa bag-ong sa’g sa kalamboan.

‘Usa duha tulo / Managan na ta karon / Ngadto sa kaugmaong pasubang / Hangtod sa hangtod sa kahangtoran’ – gikan sa awit nga Kahangturan nilang Ferdinand Aragon ug Route 83

Nagsugod og subang ang mas hayag nga mga adlaw sa kinabuhi ni Lola Pansang dihang kapila na modunggo gikan sa gisakyang barko si Angkol Dioko. Gipaeskuyla ni Angkol Dioko ang iyang manghod nga si Mama Virgie sa pagkamagtutudlo samtang nagbantay sa iyang duha ka anak nga puros sipat nga mga lalaki.

Kon naa sa eskuylahan si Mama Virgie, si Lola Pansang ang magbantay namo sa akong manghod. Kahinumdom pa ko nga sa unang mga tuig nako sa kinder ug elementarya, ihatod ko ni Lola Pansang, huwaton sa eskuylahan, ug siguradohon nga sa paghuman sa klase, naa dayon siya nga modala nako balik sa among balay diin bag-o usab nga abot si Mama Virgie gikan sa iyang tunghaan.

Matag Dominggo manimba mi ni Mama Virgie ug sa akong manghod nga si Bayon. Kahinumdom ko nga samtang nagkadako, naliwat ko ni Lola Pansang nga dili na sagad makit-an sa sulod sa simbahan matag Dominggo.

Dihay kausa akong gipangutana si Lola Pansang nganong dili siya mosimba apan kugihan kaayo nga magdagkot og mga kandila ug mag-orasyon sa balay. Ang iyang tubag, “Ang Ginoo mas maminaw sa mga pag-ampo sa katawhan nga buotan sa iyang isig ka ingon kaysa niadtong matag Dominggo naa sa simbahan apan inig abot sa balay daghan og kaaway sa iyang mga silingan.”

Oo, sa tinud-anay lang, mas daghan pa kong nakat-on gikan sa mga maalamon nga mga tanghaga ni Lola Pansang kaysa sa wali sa pari nga samtang nagdako naamgohan nako nga imbes nga mohigugma sa isig ka ingon, mas nagdasig pa hinuon nga silagan ang mga makasasala. Alang kang Lola Pansang, kon paminawon ang mga wali sa pari, daw ang langit alang lamang sa mga perpekto ang pagpuyo dinhi sa kalibotan, imbes nga kini gimugna alang sa nagbasol sa ilang pagkamakasasala.

Sa matag gradwasyon nako gikan sa unang higayon sa kinder hangtod na sa kolehiyo nakatambong si Lola Pansang. Labihan nakong lipaya nga magtan-aw nga mapasigarbohon kaayo siya sa iyang kamagwangan nga apo. Uban nilang Mama Virgie ug Bayon, dala sa suporta nga gihatag ni Angkol Dioko, ang akong kalamposan sa pagtungha gihalad nako sa akong pamilya.

Sa pagkatapos og tungha sa akong manghod nga si Bayon, nakaingon ko nga duha na gyod sa henerasyon sa mga langgam ang nakat-on og lupad gikan sa sa’g sa kakabos. Dinhi ning higayona sigurado kong si Lola Pansang labing malipayon nga nagtan-aw sa among kalamposan.

Wala nako gihuwat nga makahuman og eskuyla aron mopakita sa akong pagkapasalamaton sa akong pamilya, labi na kang Lola Pansang nga matag tuig nagkadaghan na ang uban sa iyang ulo. Sukad nga nagtungha ko sa kolehiyo diin may gamayng natipigan nga kuwarta gikan sa akong pagkaiskolar, siguradohon nako nga matag Enero 8 nga adlawng natawhan ni Lola Pansang, may keyk ug kandila siya nga huypan.

‘Dia ra ko sa imong kiliran / Mahimo rag imo kong sandigan / Diri sa dughan ko nabati kong tanan / Ang kakapoy sa mga katuigan’ – gikan sa awit nga Laylay ni Lourdes Maglinte

Ang kabaskog ni Lola Pansang nga sagad gamiton niya sa paglakaw gikan sa among balay paingon balay sa iyang mga higala ug among mga silingan naghinay-hinay og kaluya samtang nagsugod na og kalagas ang iyang mga uban sa ulo. Mas midaghan na ang mga kunot sa iyang panit ug mas hanap na ang iyang panan-aw.

Sa kataposang mga tuig sa kinabuhi ni Lola Pansang padayon gihapon siya maghatag nako og mga tanghaga kon makig-istorya ko niya sa mga adlawng mouli ko sa among balay sa Carcar. Sa waloan og tulo ka tuig niya sa kalibotan, layo ang naabtan sa iyang paglakaw gikan sa Mandaue, paingon sa Carcar, ug hangtod na sa kawanangan sa iyang mga damgo nga tagsa-tagsa niyang nakab-ot.

Saksi ko sa pagbali sa papel sa kinabuhi ni Mama Virgie ug Lola Pansang. Samtang nagkataas ang edad sa akong apohan, nagkabata usab ang iyang pangisip. Nagpahanap ang iyang panumdoman ug nagkinahanglan na siya og dugang pag-amuma.

Si Mama Virgie bisan kasab-an sa makadaghan ni Lola Pansang daw walay kakapoy nga mipakita sa iyang paghigugma sa iyang kaugalingong inahan. Miabot sa punto nga dili na makabangon sa paghigda sa iyang kaugalingong lantay si Lola Pansang kay dili gyod siya ganahan mahinanok sa kutson kay kuno malumos siya.

Dili maihap ang mga tanghaga nga gibilin ni Lola Pansang. Kausa miingon siya nga pabiling mapasalamaton sa kinabuhi bisan unsa pa kalisod ang tahas nga naagian sanglit moabot ra gyod ang panahon nga mosidlak ang adlaw, “Ang dag-om mawala ra gyod na, padayon lang sa paglakaw bahalag nahumod na sa uwan.” 

Kon si Mama Virgie magsige gihapon og simba matag Dominggo, si Lola Pansang magpabilin sa balay, maglingkod sa iyang paboritong lingkoranan sa balkon sa among balay, ug magtan-aw sa among mga silingan nga motagad gyod niya sanglit niadtong sa mga nanglabayng katuigan siguradohon gyod niya nga magkaistorya sila.  

Sa kataposang higayon nga nagkaistorya mi ni Lola Pansang, hanap na gyod ang iyang panan-aw ug dawat na niya sa iyang kaugalingon nga dili na siya magdugay ning kinabuhia. Sa dihang nananghid ko nga mobiya na sa among balay, sa kataposang higayon, iya kong gigunitan og labihan ka hugot og miingon, “Guniti ko, Nick, ganahan ko nga mobangon.”

Wala dangti og semana sukad niadtong higayona, sa gabii nga nakabsan na sa kinabuhi si Lola Pansang, mitawag si Mama nako ug naghilak nga mipaabot sa balita. Nangurog ko ug lawom nga nakapanghupaw. Lutaw akong panumdoman niadtong higayona labi na sa mga oras sa akong pagbiyahe gikan sa dakbayan sa Sugbo paingon sa among balay sa Carcar diin nagpaabot si Lola Pansang nga naghigda sa lungon ug wala na magginhawa.

‘Hinaot nga unta mahunong ning langit / Ang pag-unos ning dagat / Hinaot nga unta mabadlong ning adlaw / Ang paghuyop ning hangin / Sa ikaduhang paghunas makita ka’ – gikan sa awit nga Paghunas ni Joseph Gara

Atol sa haya ni Lola Pansang, bisan duha ka gabii lamang, may higayon nga magtutok ko sa kawanangan. Lisod pamalandongon kon giunsa nako pagdawat ang iyang pagtaliwan apan dili bug-at akong gipamati niadtong higayona tungod kay kahibawo ko nga bisan si Lola Pansang dawat na ang iyang nahiagoman.

Nakapangutana ko sa akong kaugalingon kon unsa gyod ang kahulogan sa kinabuhi niadtong higayona. Wala gyod ko kahibawo sa tubag ug nagtuo ko nga hangtod karon wala gihapon koy tukmang tubag niining pangutanaha.

Sa higayon nga matapos na ang atong panaw niining kinabuhia, may lain pa kahang kinabuhi nga, sa giingon pa nila, walay kataposan? Tinuod gyod kaha ang langit ug impiyerno alang sa mga makasasala? May purohan ba kaha nga ang sunod nga kinabuhi mag-agad kon giunsa nato pagpuyo ang atong kasamtangang kinabuhi?

Sa kadaghang pangutana nga walay mga tubag, dili nako malimtan ang giingon ni Lola Pansang bahin sa atong kinabuhi, “Ang Ginoo mas maminaw sa mga pag-ampo sa katawhan nga buotan sa iyang isig ka ingon kaysa niadtong matag Dominggo naa sa simbahan apan inig abot sa balay daghan og kaaway sa iyang mga silingan.”

Esperanza ang binunyagan nga ngalan ni Lola Pansang, nangahulogan og paglaom sa pulong Espanyol. Ug atol sa tibuok niyang kinabuhi, bisan kapila gihagit sa nagkalain-laing unos, wala gyod siya mohunong sa paglakaw.

Ang hilig sa paglakaw ni Lola Pansang mao ang usa sa mga butang nga makaingon ko nga liwat gyod ko sa akong paboritong apohan. Layo pa kaayo ko sa panaw nga giagian ni Lola Pansang diin wala pa ko makatunga niini. Wala gyod koy alamag sa tukmang tubag sa mga pangutana bahin sa kahulogan sa kinabuhi. Usa ko ka langgam nga bag-o lang nakat-on og lupad apan wala pa kahibawo asa gyod ko maabot niining akong pagpakpak sa akong mga pako.

Tingali sa damgo nako unya makita ko si Lola Pansang ug iyang tubagon akong pangutana. Ug basin tingali, sama sa miaging higayon, maglakaw lang siya, mopahiyom, ug padayon sa iyang pagbaktas hangtod mawala siya sa akong panan-aw.

Sa akong pagmata, akong handomon ang mga pulong ni Lola Pansang bahin sa kahulogan sa kinabuhi nga daw mga tanghaga nga naghuwat nga tukmang panahon aron akong hingpit nga masabtan. Padayon lang ko sa paglakaw, pagbiyahe ug paglawig hangtod na sa akong pagtabok sa pikas kinabuhi.