Ang Kilay ni Ingkoy

Alas singko na sa hapon sa dihang naabot ang sakyanan sa punerarya nga naghatod sa patay’ng lawas ni Ingkoy. Wala pa gani nakahunong ang sakyanan ug padulong palang maglungsong, gisugat na sa akong apohan ug mga dagkong danguyngoy ang sakyanan sa punerarya. Sa dihang gipagawas na ang lungon ni Ingkoy aron i-pwesto sulod sa panimalay, mibaha ang mga danguyngoy sa mga bata nakong ig-agaw, daw mga tingog sa gangis inig dayong kislom sa kalangitan. Sa dihang hapsay na ang nahimutangan ni Ingkoy, nagdasok ang tanan paingon sa sulod aron lamang makita siya sa iyang malinawong pagpahulay. Buot ni Tiyo Erning nga ilubong na dayon sa ikaduhang adlaw si Ingkoy, aron dili kaayo magdugay sa kasub-anan ang akong apohan tungod sa pagkamatay sa akong ig-agaw nga maoy nag-atiman nila sa daghang katuigan. Samtang hinay nga nangabot ang daghan pa namong mga kaliwat ug kasilinganan, hinay-hinay usab nga naabot ang nagpungingi’ng mga dag-um sa kalangitan nga daw nagpahiuyon sa among kasub-anan.

Nakahinumdum ko niadtong gamay pako, hilomon kaayo ni nga pagkatawo si Ingkoy. Kanunay ni siyang magtungko gawas sa karaan namong balay, niadtong wala pa kami mamalhin sa laing lungsod. Inig mata nako sayo sa buntag, magtungko kini siya gawas sa among pultahan, maghinuktok ug layo ang panglantaw samtang nagpaabot kung aduna bay ipabuhat o ipanugon kaniya si papa aron mahatagan ug gamay’ng kwarta nga ipalit niya’g pandesal aron makapamahaw. Kadaghang higayon na siyang giingnan sa akong amahan nga pwede ra siyang mosulod aron makadungan namo ug pamahaw, apan si Ingkoy dili gyud mapugos. Matod pa niya, masuko lagi kuno ang iyang amahan nga igsuon ni mama. Nasultian nasad ni mama ang iyang igsuon, si Tiyo Erning, nga dili problema kaniya kung adto mukaon si Ingkoy sa among balay ug wala siyay angayang ikasuko, apan sukad hinuon atong panahona niundang na si Ingkoy ug istambay gawas sa among balay kada buntag. Tawagon na lamang siya ni papa kung adunay ipabuhat sama sa pagpintal sa karaan namong jeep, pagpakuyog mangompra ug baligya sa among tindahan, ug uban pang mga trabahoon ni papa.

“Dong, pagkuha’g tubig ug hapas pagdali!” Syagit sa akong amahan. Dali dayon kong nagkuha’g botelya sa efficacent gikan sa bag ni mama ug usa ka basong tubig gikan sa kusina. Nakita nako nga gitabang na si lola paingon sa kilid nga bahin sa gibutangan sa lungon ni Ingkoy human kini makuyapan. Gipagawas usa kami sa balay, kauban ang daghan nakong mga ig-agaw aron mahanginan si lola. 

Sa luyong bahin sa balay sa akong apohan, nakita nako ang akong ig-agaw nga si Marvin, gisumbag-sumbag ang mga saging nga tanom ni lolo. Giduol nako siya apan sa wala paman nako siya maabtan, iya akong nabantayan nga hinay-hinay’ng naglakaw paingon kaniya ug sa paglingi niya kanako, akong nakita ang naghubag niyang mga mata. Dali niyang gipahiran ang iyang mga luha usa nilakaw palayo. Si Marvin ang kinamanghuran sa mga igsuon ni Ingkoy.

Nag-inusarang anak ko sa akong mga ginikanan, samtang si Ingkoy ikaduha sa napulo ka mga anak ni Tiyo Erning. Niadtong naabot nako sa ikatulong tuig sa akong pagtungha sa elementarya, nadawat ang akong amahan isip usa ka manager sa usa ka ilado nga furniture and interior design company nga nahimutang sa syudad sa Mandaue. Bisan paman sa gilay-on niini, malipayong gidawat sa akong amahan ang trabaho nga dugay na niyang gipangandoy. Sukad niadtong panahona, si Ingkoy na ang kanunay’ng katabang ni mama sa among tindahan. Siya ang nakauban nako sa balay sa panahon nga adunay mga lakaw si mama. Basahan nako usahay si Ingkoy sa mga paborito nakong istorya nilang Tom Sawyer ug Huckleberry Finn apan pirmi kining muingon nga dili siya makasabot ug iningles tungod kay dugay na siyang niundang sa pag-skwela, ug dayon makatulog samtang padayon ko sa pagbasa. Usahay manghuwam siya sa among gitara ug magpatudlo unsaon pagtukar sa iyang mga paboritong kanta. 

Bisan sa bata nakong edad, kahibawo nakong motugtog sa gitara ug piano gumikan kay usa ka tinuod nga tadiyandi ang akong amahan. Maayo siyang motukar sa gitara ug piano. Maayo usab siyang magdibuho ug mga nindot nga talan-awon ug hulagway gamit ang lapis ug watercolor. Si mama usab nga maoy nagtudlo kanako ug iningles, usa ka maayo nga mang-aawit. Matag gabii niadtong mga panahona, magkanta-kanta kami sa sala inig kahuman sa panihapon, ug si Ingkoy kauban ang uban namong mga ig-agaw, maoy nahimo namong tigpaminaw. 

Usahay, kung walay laing tawo sa balay, maabtan nako si Ingkoy nga maghinuktok samtang gigakos ang litrato sa among pamilya nga gibutang sa sala.

“Ma, ayaw lagi’g palabi.” Naghilak nga tambag ni mama kang lola human kini maulian. Luya gihapon kining naglantaw sa lungon ni Ingkoy ug daw nahutdan sa tanan niyang kusog nga naglisod ug gunit sa usa ka basong tubig.

“Ako nalang unta! Ako nalang unta ilang gipatay!” pagsyagit sa akong apohan, nga inubanan sa nagdagunok nga danguyngoy. 

“Tiguwang nako! Pwede na kong mamatay! Nganong dili naman lang ako ang ilang gipatay! Ang apo ang angayan untang maglubong sa iyang apohan, dili ang apohan maglubong sa iyang apo!”

“Ayaw lagi’g palabi, Ma.” Pagbalik pa ni mama samtang padayong naghilak.

“Ma, hinay-hinay lang lagi. Kahibawo baya kang masakiton na kag kasing-kasing.” Dugang pa nga tambag sa usa nako ka iyaan.

“Dad-a na siya sa pikas nga balay, day. Ayaw na siya diri pakit-a ni Ingkoy.” Sugo sa kinamaguwangang igsuon ni mama nga si Tiyo Mano. Gipabarog sa akong inahan kauban ang uban pa niyang mga igsuon ang akong apohan, apan nisamot lamang kini sa pagbakho, ug isog nga giwakli ang ilang mga kamot.

“Dili ko! Ayaw ko ninyo’g dad-a sa layo! Gusto nako diri rako tupad ni Ingkoy!”

“Unya kay magpalabi man ka’g hilak. Ug atakihon ka, magdugang-dugang lang gyud ka sa among kaguol?” Tubag ni Tiyo Mano ngadto ni lola.

“Ma, adto lang ta sa pikas balay. Pahangin lang usa ta didto. Mubalik lang unya ta diri.” Pag am-am sa usa ka igsuon ni mama.

“Dili lagi ko! Diri rako ni Ingkoy!”

“Si Ingkoy! Akong Ingkoy! Kaluoy sa akong Ingkoy!”

“Gipatay nila si Ingkoy!”

Unang higayon nakong nakit-an si mama nga nihilak sa dihang nakita namo nga gipuspusan ug dakong kahoy si Ingkoy sa iyang amahan diha sa tugkaran sa among compound. Mao pay pag-uli nako kauban ang akong mga ig-agaw gikan sa eskwelahan ug nakita namong gipaluhod ni Tiyo Erning si Ingkoy atubangan sa akong inahan ug naghilak nga nangayo’g pasaylo. 

“Sakto na, Erning! Maluoy ka sa bata!” Naghilak nga pakiluoy ni mama. 

“Nagpakauwaw lang gyud ka nako! Kawatan kang boanga ka!” Isog nga pangasaba ni Tiyo Erning kang Ingkoy. Nasakpan kini sa usa nako ka-iyaan nga nanghilabot sa kwarta nga gikan sa kahon sa tindahan. 

Gipahapa ni Tiyo Erning si Ingkoy sa tugkaran sa among balay, giisa ang dakong kahoy gamit ang duha niya ka mga kamot ug gibunalan ang mga kamot ni Ingkoy. Makabungol ang hait nga pagsyagit ni Ingkoy, syagit sa pakiluoy. Niadtong gabhiona wala na mubalik sa Ingkoy sa among compound. 

Nakit-an nako pagbalik si Ingkoy sa dihang onse anyos nako samtang naglaag sa kalingawan sa pista kauban ang akong mga higala. Ningdako na si Ingkoy apan daot ug haga ang lawas niini nga malipayong nagkinataw-anay kauban ang iyang mga higala. Buwagaw ang labong niyang buhok ug lawom ang mga mata. Gitawag nako siya ug mipahiyom, apan igo lamang kining mitutok kanako dayon senyas sa iyang mga kauban nga manglakaw. Padayon kong nagbarog ug nagpamensar kung tinuod ba gayud nga si Ingkoy katong akong nakit-an, apan usa paman nako matubag ang akong pangutana, nakita nako siyang nilingi kanako ug sa iyang mga ngabil, nakita nako ang anino sa usa ka hilaw nga pahiyom.

Milabay ang pila ka buwan pagkakita nako ni Ingkoy sa pista, gidala ko ni mama sa police station human ko magpaibot sa akong ngipon sa dentista. Samtang hinay-hinay nakong gium-om ang ice cream paingon sa police station, nakita nako si Lolo Jose nga nagpaabot gawas sa istasyon.

“Pasensya na kaayo day ha, bayaran lang tika sunod semana inig kaabot sa akong kwarta.” Hinay nga paghangyo ni lolo kang mama.

“Wala ray problema, Tay. Ang importante makagawas siya.”

Human ko mangayo’g katahuran ni lolo, misulod kami sa gamay’ng istasyon sa mga pulis. Adunay gi-istoryahan si mama ug ang mga pulis, gipapirma usab kini ug daghang mga papeles. Dayon sa wala madugay, nadungog nako nga gitawag ang pangalan ni Ingkoy. Nakita nako nga nigawas si Ingkoy gikan sa usa sa mga selda. Taas na ang buwagaw nga buhok ni Ingkoy, lawom gihapon ang mga mata, ug mas ninghaga ang lawas niini.

“Sunod ha, dili naka magdala-dala ug kutsilyo sa plaza. Ang kutsilyo ibilin ra na sa balay para ihiwa sa mga lamas.” Pagtiaw sa usa ka pulis usa kami nagpadayon sa paglakaw paingon gawas sa istasyon. Mao kato ang unang higayon nga nakasulod ako sa usa ka police station.

Pag-abot sa dakong krisis niadtong tuig 2008, nasirado ang kompanya nga gitrabahoan sa akong amahan. Naghinay-hinay usab og kalugi ang tindahan ni mama gumikan sa daghang mga wala nabayrang utang sa akong mga iyaan. Kanunay nakong madunggan si mama ug papa nga maglalis sa lawom nga kagabhion. Unang gibaligya ni papa ang among jeep. Wala magdugay, gibaligya usab sa akong mga ginikanan ang among tindahan, yuta, ug balay. Ang halin sa gibaligya namong mga kabtangan, gipatukod sa akong amahan og gamay’ng panimalay duol sa pinuy-anan sa iyang mga ginikanan. Pinaagi sa tabang sa igsuon ni papa, nakasulod siya isip usa ka trabahador sa kompanya nga buhatanan og mga barko sa lungsod sa Balamban. Si mama, gamit ang sobrang kwarta sa pagpatukod sa among bag-ong balay, ningkuha og board exam ug nahimong usa ka magtutudlo. 

Matag bakasyon, mouli gihapon mi sa bukid kung diin nagpuyo ang akong mga apohan. Didto, nakita nako si Ingkoy pag-usab. Hapsay na ang dagway niini apan upaw na ang iyang ulo maingon man ang iyang mga kilay. Hilomon gihapon kini ug mutingog lamang kung mahubog na sa tuba. Adunay mga higayon nga kasab-an gihapon siya ni Tiyo Erning, bunalan ug dakong kahoy, usahay tiunan ug kutsilyo dayon ingnon ug “Malas ka! Purwesyo kaayo kas ubang mga tawo! Di naka kahibawo mauwaw!” Apan bisan man lang sa paghilak gikan sa mga sakit nga pulong o gikan sa sakit nga lapdos sa kahoy, wala nay mugawas kang Ingkoy. Igo lamang kining motutok dayon moduko. 

Pinangga sa akong lolo ug lola si Ingkoy. Mao kini ang nahimong katabang nila sa mga buhatonon sa balay, gikan sa pagtugway sa mga binuhing hayop, pag-andam og pagkaon, ug ang pagpanglaba sa mga habol nga gamiton namong mga apo ug mga anak ni lola kung mouli kami matag bakasyon. Siya ang nahimong drayber ni lolo kung aduna siyay mga lakaw. Nahimong katabang, katagay, ug kauban bisan sa katapusang higayon sa kinabuhi sa akong apohan. Sa dihang namatay si Lolo Jose, wala nagpakita si Ingkoy sa adlaw sa lubong. Wala usab kini magpakita og pipila ka mga buwan. Matod pa sa akong mga ginikanan, nibalik kini sa iyang naandang bisyo human nawala si lolo. 

“Dong, tabangi mi mangita’g mga litrato ni Ingkoy aron atong ipa-frame.” Imbita kanako sa kinamanghurang igsuon ni mama nga si Tita Emmily. Kuyog ang iyang kinaguwangang anak, nisaka kami sa karaang balay sa akong apohan aron mangita ug litrato ni Ingkoy. Kadaghanan sa mga litrato, makita si Ingkoy nga nagpahipi sa kilid ug natabunan ang bahin sa lawas.

“Wala may tarong-tarong nga litrato si Ingkoy oy.” 

“Pangita dong kanang siya rang usa sa litrato.”

Nahunong ko sa akong pagpagkli sa mga photo albums sa dihang nakita nako ang usa ka litrato nga kauban si Ingkoy. Sa litrato, katupad nako si Ingkoy, nag-agbay sa akong abaga kauban ang akong amahan ug uban pang mga ig-agaw atubangan sa dakong lamisa nga gibutangan sa mga lamas alang sa kasaulogan sa adlaw’ng natawhan ni lola. Wala nako napugngan ang akong kaugalingon nga muhilak atubangan sa akong iyaan, samtang naghandum ni Ingkoy.  Wala ako magtuo nga mao na kato ang katapusang higayon nga maka-istorya nako si Ingkoy.

“Ingkoy, kumusta naman ka? Upaw man lagi gihapon ka?” Kantiyaw nako ni Ingkoy nga nanghugas sa mga plato nga gikan-an sa akong mga ig-agaw. Nilingi siya nako ug nipahiyom.

“Mao lang gihapon. Olats.” 

Wala ko nagdahum nga motubag kanako si Ingkoy. Usa ka tuig human siyang kalit nga nawala pagkamatay ni lolo, nakita nako nga daghang nausab kang Ingkoy. Naay mga patik sa braso ug abaga nga wala kaniadto. Adunay daghang mga agi sa paglaslas sa wala nga pulso nga daw mga linya sa karsada sa lungsod kung diin mi nagdako. Kahibawo na siyang makig-istorya sa mga tawo ug tam-is na ang iyang pahiyom. Malipayon usab kini nga muipon sa mga tapok-tapok ug nakahibawo nang makig-tiawtiaw. Daghan kong nakita nga maayong kausaban kaniya bisan paman sa pisikal, apan nagpabiling upaw gihapon si Ingkoy ug upaw gihapon ang mga kilay niini.

“Ikaw, kumusta naman ka? Balita nako nagtudlo naman daw ka?” Pangutana ni Ingkoy nako samtang padayong nanghugas sa mga plato ug kaldero. Gitando nako si Ingkoy dayon gikuha ang mga plato nga iyang gisabonan aron akong mabanlawan.

“Ayaw ra. Ako lang ani.” Badlong ni Ingkoy nako.

“Sige lang gud wala man sad koy laing mabuhat diri.” Ningtutok nako si Ingkoy ug sa iyang mga mata, nabatyagan nako ang kalinaw. Nakita nako sa iyang mga mata ang usa ka sundalo nga nagmadaugon gikan sa gubat.

“Dugay rakong ganahan mosulti nimo ani, pero nakahibawo na baya kong motugtog sa kantang ‘Californication’. Gipalitan kog gitara ni lola niaging buwan.” Garbong gisulti niya kanako.

“Oy, madayon na gyud diay to atong plano nga mag-banda ani?” Nipahiyom si Ingkoy sa akong gisulti. Nahuman na namo og panghugas ang mga plato ug kaldero apan nagpabilin ko sa kusina kauban si Ingkoy. Gikuha ni Ingkoy ang usa ka gitara gikan sa iyang kwarto ug gitunol kini kanako.

“Dugay nakong wala nakadungog nimo nga ningtukar.” Padayon gihapon siyang nagpahiyom samtang gitunol nako ang iyang gitara.

“Natay-an naman ko. Dili na kaayo ko magsigeg tukar, di parehas sauna.”

“Kahibawo ka sa Iridescent sa Linkin Park?”

“Gamay. Unsa gani tono ana?”

Nagsugod sa pagkanta si Ingkoy, ug giduyugan nako siya gamit ang iyang gitara. Niadtong mga higayona, nabati nako ang kalipay para ni Ingkoy. Nabati nako ang kalinaw nga siguro kanunay niyang gipangita sa lain-laing mga higala ug lugar. Sa matag panahon, nga nagkagubot ang iyang pagbati ug ang iyang huna-huna, nabati nako ang iyang pakigbisog. Pinaagi sa iyang kanta, nadunggan nako ang pagpangayo ug tabang ni Ingkoy, ang kawalad-on nga iyang nasinati nga karon iyaha nang nadaugan. Niadtong mga higayona nga kauban nako siya, nabalik kami sa among pagkabata ug sa among simpleng kinabuhi. Niadtong higayona, nakita nako ang kalipay sa mga mata ni Ingkoy; kalipay niya nga wala gyud nako mahimamat sukad-sukad.

“Koy, ngano diay’ng upaw pirme imong kilay?” Pangutana nako kaniya. Uwahi na ang tanan sa dihang nahuna-hunaan nako nga sensitibo kini nga pangutana alang kaniya. Dugay’ng panahon nga wala nakatubag nako si Ingkoy. Milingyo kini, ningduko, ug hilaw nga ningkatawa usa pa ningbalik ug tan-aw sa akong mga mata.

“Gikagisan maning tatay sauna katong pag-gawas nakos prisohan unya nasamad. Sukad ato wala na ningtubo ang akong kilay.”

“Lain diay tan-awon?” Pangutana pa niya kanako.

“Dili man. Choy hinuon mura kag si Chester Bennington. Parehas mong upaw unya walay mga kilay.” 

Ningkatawa og dako si Ingkoy samtang nag-ipis og tuba sa puthaw nga tasa ug gitunol kini kanako. Sa dihang hinay nang ninglubad ang iyang katawa, akong gitapik sa abaga si Ingkoy. Sa akong huna-huna, gusto kong mangayo kaniya ug pasaylo. Pasaylo kay dagmalan ang kinabuhi kaniya. Pasaylo sa tanang mga kasakit nga iyang nahiaguman. Pasaylo alang sa iyang pait nga kagahapon. 

Padayon gihapon siyang nagpahiyom samtang iyang gisugid nako ang mga lingaw niyang kasinatian sa daghang mga katuigan nga nawala siya. Bisan asang lugar lang siya makatulog, bisan asang lugar maabot para manglimos. Mangaykay og basura, manulis kauban ang barkada, mangawat, ug uban pa. Gisulti ni niyang tanan kanako nga adunay garbo. Garbo nga nadaugan niya kining tanan. Ang tanang kalisod ug kasakit, nadaugan niya.

“Dali usa mo, magpa-piktyur usa ta.” Matod pa ni papa.

Nag-alirong mi sa dakong lamisa kauban ang akong mga ig-agaw. Katupad nako si Ingkoy, tam-is  siya nga mipahiyom ug giakbay ang iyang kamot sa akong abaga ug ako usab ngadto kaniya. 

Mao kato ang katapusang litrato nako kauban si Ingkoy.

Gilubong si Ingkoy sa ikaduhang adlaw sukad sa iyang pagkamatay. Pag-abot ni Tiyo Erning sa unang adlaw sa haya, gisagpa kini ni Tita Emmily atubangan sa bag-o niyang asawa. Nagmalinawon lamang sila sa dihang gibadlong sila ni Tiyo Mano. Si Tiyo Erning usab ang nagdesisyon nga dili na angayang dugayon pa ang haya ni Ingkoy kay basin atakihon sa kasing-kasing ang akong apohan kung lugwayan pa ang iyang kasub-anan.

Daghan ang nihatod sa lubong ni Ingkoy nga mga silingan nilang lola. Mga higala sila nga nagsaysay sa ilang mga handumanan nga kaagi sa mubong panahon nga nakauban nila si Ingkoy sa bukid. Matinabangon, lingaw, ug buotan ang mga pulong nga kanunay’ng ibalik-balik og sulti sa mga higalang iyang nahimamat sa iyang pagpuyo sa bukid. Bug-at ang matag danguyngoy sa akong apohan sa dihang gilubong na si Ingkoy. Bug-at ang pamati sa among dughan samtang gihatod na si Ingkoy sa iyang pahuwayanan.

Giduol nako si Marvin, ang manghod nga igsuon ni Ingkoy ug sa dihang iyang nabantayan nga padulong ako kaniya, kalit kining migakos kanako ug ningbakho. Padayon lamang siyang nagbakho hangtod giduol mi ni Tiyo Mano ug gitapik ang among mga abaga.

Nagpabilin si mama sa bukid aron ubanan si lola. Kauban si Tita Emmily, sila ang ningboluntaryo nga muatiman usa kang lola. Samtang nagbyahe kami ni papa pag-uli, malipayon nga gisaysay sa akong amahan ang mga malipayong kaagi ug panumdoman niya ni Ingkoy. Matod pa niya, siya ang pinakapaborito niya sa tanan nakong mga ig-agaw tungod kay buotan kini ug dali masugo. Alang kaniya, anak na ang iyang pagtan-aw kang Ingkoy. 

Sa pag-abot nako sa balay, nabasahan nako gikan sa Facebook page sa usa ka lokal nga mantalaan ang usa ka balita nga nag-ingon:

“Upat ka mga adik ug drug pushers, patay human maka-engkwentro sa mga pulis sa lain-laing drug operations sa dakbayan sa Sugbo, gahapong adlawa, Agosto 14, 2017. Sa mga niaging buwan lamang aduna nay natala nga 40 ka mga adik ug drug pushers ang napatay sa padayong pakig-gubat kontra droga. Kini human gilunsar ang “War on Drugs” campaign ni Pangulong Duterte niadtong June 30, 2016. Gituohan nga padayon pa ang pagsaka sa mga numero sa mga makalas sa kampanya sa pangulo niining mga mosunod nga mga katuigan, butang nga gikahadlokan sa mga Human Rights lawyers ug activists. Supak sila niining bayolente ug madugong gubat batok sa kaugalingong katawhan sa nasod. Gipangusgan sa mga Human Rights activists nga ang maong kampanya supak sa balaod, ug nagwagtang sa katungod sa katawhan nga mahatagan ug due process.”

Wala ko nasayod kung unsay tinuod nga nahitabo ni Ingkoy. Kung tinuod ba nga mibalik kini sa iyang bisyo, kung natiyempohan lang ba kini kauban ang mga barakada sauna, o kung nahimo lamang basehan ang mga kaagi niini sa mga niaging katuigan aron ma-target sa mga pulis. Walay nasayod sa hinungdan sa kamatayon ni Ingkoy. Walay nasayod kung giunsa siya pagpusil sa agtang, samtang gunit sa iyang mga kamot ang usa ka galon sa tuba. Walay nasayod kung unsay tinuod nga nahitabo niadtong gabhiona. Apan ang akong nasayran, dili siya usa lamang ka-datos, usa ka numero, o quota nga kinahanglang kumpletohon. Alang kanako, si Ingkoy usa ka pangalan, usa ka damgo, usa ka tingog, usa ka larawan, usa ka awit, usa ka istorya, ug usa ka pulong—pulong sa paglaum. Siya usa ka tawo nga padayong nakigbisog, hangtod sa katapusang higayon sa iyang kinabuhi.