Ang Paglakaw

Sugdan nato dinhi.

Ihanduraw kini: mga hanging miagungoy ug mipukan sa mga kahoy, mipukling sa mga atop; uwan nga pwerting bagaa halos dili nimo makita imong mga bukton; tubig nga milapaw sa mga bintana ug mga pultahan; ug siya midungaw sa iyang bintana ug nagbana-bana unsa’y iyang buhaton. Anaa ba siya sa usa ka balay, ospital, o usa ka lawak sa di pihong dapit? O nag-inusara ba siya, walay kauban, aron iya kong puston, gakson duol sa iyang dughan, ang bukot nga mitakob kanamo, ug migawas ngadto sa kangitngit nga matipak lamang sa mga kiblat sa kidlat sa langit? Unsa kalayo ang iyang nalakaw bag-o siya naabot sa ganghaan? Gawas sa ganghaan, iyang gibaktas ang dangog nga dalan kon asa ang duyan sa bata (pina-ikot nga duyan). Iyaha ba kong gi-istoryahan, nanamilit bag-o ko niya gibiyaan didto? Mihilak ba siya bag-o niya gikambiyo ang sakyanan, naminaw ba siya sa metalikong kasaba nga mipadayon sa kahangturan hangtod kini mihunong? Iyang gitimbre ang batingting, nadunggan ang alingawngaw sa mga bungbong sa Casa San Jose, nagpaminaw sa mga kasaba tadlas sa mga bungbong nga nagpaila nga aduna’y modawat kanako. Iyaha bang nahanduraw ang nabasa nga nagpasuso nga nars nga mitrapo sa iyang kaduka padulong sa duyan-duyan? Pila ka mga pulso sa dughan ang milabay bag-o siya mitalikod ug mibiya, tadlas sa uwan, kangitngit, ug mga katalagman, nga dinala ra gayod sa mga bagyo sa Maynila.

Naghisgot ko sa akong inahan.

Siguro imohang inahan desperado gyod nga biyaan ang matahom nga bata pareha nimo, ang mga tawo sa balay ampunan misibya.

Nahumol ko ug nagtakiang sama sa usa ka gamay nga patay’ng mananap. Ang igong nasuwat sa nars kay patay na daw ko. Apan gitangtang niya akong basa nga bukot ug mga saplot, gipauga ko, ug gibukot sa init nga habol, ug iya kong gipaduol sa iyang dughan aron mas mahatagan kog kainit, aron akong matimaho iyang gatas. Ingon siya nga taud-taod pod bag-o nako natultolan ang atngal sa iyang suso ug mitutoy.

Naghunahuna ko sa kaniadto nga Sinugdanan, kay aduna koy kadasig nga magsugod og laing Sinugdanan.O basin aduna koy panginahanglan nga maghimo og Katapusan. Duha ka nawong sa usa ka sensiyo. 

Wala’y bagyo karong gabii. Ug wala pod ko sa Maynila, apan sa Ubec. Dayag ang langit sa gabii, nga adunay kabugnaw sa Disyembre. Kon mangotana ka sa mga tawo nga gakalandrakas og gawas sa simbahan, mosaysay sila nga hamugaway bisag tugnaw. Binistihan sila sa ilang pinakamaanyag nga mga sinina, mga babaye nga giputos sa ilang bantugan nga binordahang panyolon samtang gadali silang mipauli alang sa ilang Noche Buena.

Wala koy naandam nga pagkaon, ug wala pod si Jose sa akong kiliran. Miuna og sibat sa simbahan si Jose, miyamyam nga makigkita nako sa balay. Apan pag-abot nako sa balay, ngitngit ang palibot, ug ako nag-inusara. Gipasiga nako ang lampara, gibotang akong mga gamit sa kwarto, ug mipadulong sa sala nga adunay nagkatag nga mga papel sa talad. Gikan kadto sa iyang inahan, nag-ingon nga kinahanglang maabot mi sa ilaha sa dili pa mag-udto. Akong gibalik ang nota kon asa ko ni nakit-an, ug milingkod ko sa lingkoran duol sa bintana kon diin maaninaw ang mga mangagi. Basin akong mabantayan si Jose kon mauli na siya. Mao kini ang unang higayon nga mibiya siya sa balay sukad namatay ang batang lalaki. Bisan pa sa nahitabo, bisan pa niining purgatoryo, bisan pa niining kagaw sa kasilag nga nagtubo tali namong duha, gihigugma gihapon nako siya. Magpabilin siya nga kadtong ambongan nga lalake nga miluwas nako sa balay ampunan, ang Casa San Jose. Unsa naman lang kahibudnganan nga gikan ko sa lugar nga adunay ingon ana nga ngalan, ug akong napakaslan kay nag-ngalan pod og Jose. Mga lugar nga dalangpanan. Bisan sa makadiyot lang.

Ako ug si Jose kay lahi gyod. Makapadayon siya nga mag-antos sa kaguol… upat na ka bulan…ug ang iyang kasakit kay pareho ka presko sa kaniadtong adlaw nga nakit-an niya ang bata nga naghay-ad na sa baybayon. Wala gyod gibuhian ni Jose iyang kasakit, ni ang bata wala niya gibuhian. Wala pod ko mag-ingon nga dali kanako ang pagsugakod sa kamatayon sa akong anak. Unsa’y mahimo sa usa ka ginikanan? Daw naglingiting nga impiyerno ang pagpangita kaniya, gikan sa kumbento, sa mga hardin, ug sa kataposan, mahibaw-an nga nakit-an ang iyang patay’ng lawas sa baybayon. Dili ko makapugong sa paghuna-huna: Unsa’y nahitabo? Unsa’y nahitabo? Anaa ra man to siya sa akong kilid, ug ako nagdugang, nagkuha, nagbalanse sa mga kwenta… ug wala na nako mabantayi ang oras, nga misawop na ang adlaw ug mingitngit na ang palibot ug halos dili na nako mabasa ang mga numero, ug nakahunahuna ko, nanginahanglan ko’g suga. Ug gipasiga nako ang suga, apan wala na si Danilo. Ang kakuyaw, ang kalisang, ang malukapong mga adlaw. Gikinahanglan nako ang tanang kusog aron malatas ang lamay, lubong, ug mga adlaw sa pag-ampo… ang mga mapahiubsanon kunohay nga mga pakonsuwelo, bugnaw nga mga mata sa pasangil, ang wala’y kataposang kahilom ug kangitngit. Akong gipaputlan akong buhok – ang itom ug taas nga buhok nga gimahal ni Jose – giputol aron aduna ko’y tupi sa usa ka batang lalake—Akong-giputol-ang-tanan.

Ako na gyod siyang gisultihan, panahon na nga mopaambit sa kalibotan. Bisperas sa pasko, panahon nga magsadya. Sa Casa, panahon kadto sa kalipay alang namong tanan. Sa pipila ka mga semana, nag-andam mi alang sa bisperas sa pasko. Nag-praktis mi sa among dula sa pasko ug pagkanta. Nasaba ang kusina sa mga panghudno, pagluto, ug pagpasinaw sa mga kubyertos. Gitarong sa mananahi ang mga sinina nga gihatag sa amoa – mga sinundan, apan gikan sa dekalidad nga materyales. Mga sapatos nga ginama sa anit – dungag nga mga sinundan – gipadala sa sapatero aron maresolda, ug malimpiyo ug aron masinaw kini sama sa mga sapatos sa datu nga mga batang babaye sa Cathedral ug sa parke. Mitabang mi og dekorar sa kapilya, sala, pultahan, ug mga eskinita og mga buwak, liston, ug fern. Sa buntag sa bisperas sa pasko, naligo mi, ug among gilimpiyohan among mga buhok. Aduna gani mi’y daw bao nga sudlay alang sa among mga buhok. Paghuman niana, aduna dayon mga karton sa regalo alang kanamo—mga monyika ug duwaan. Ug gitugtan pod mi nga mokaon og mga dulse, ang uban gikan sa Espanya. Malipayon mi.

Ug sa karong bisperas sa pasko, ganahan ko mobiya sa kasubo, ug magmalipayon. Nanginahanglan ko sa kaniadtong kalipay sa akong pagkabata. “Kinahanglan tang moadto sa simbahan,” miinsister ko.

Iya kong gitutokan. Wala kay kasingkasing, daw pamulong sa iyang mga mata. Iyang mga kasubo nagtubo matag adlaw hangtod nga sama na kini sa makapaso nga kainit sa dihang giablihan nako ang akong armaryo aron sa pagkuha sa akong itom nga sayal ug kamisol. Itom – tuod, tuod, makahunahuna gyod siya nga mura ko’g kuwaknit, apan kinahanglan mi’ng mobiya sa lungon nga among gimugna. Dili ko makaginhawa, daw patay ko sama ni Danilo, akong luoy nga bata, akong anak.

Si Jose ug ang iyang inahan magsige’g hunahuna nga wala ko’y pagpakabana nga inahan ug asawa, ug daw akong kaugalingon ra akong gihunahuna. Makita nako nga magtinan-away silang Jose ug iyang inahan kon adunay bag-o sa balay—delaso nga mga kurtina, ug pilak nga kandelabra. Kaniadto, mopahiyom lamang si Jose, daw nauwaw. Ang pagtamay sa iyang inahan daw nakulit sa iyang ekspresiyon.

Karon, pagkahuman sa makakulba nga misa, human sa pagsiksik sa tapok, pagpaningkamot sa pagdapig sa akong dignidad, paglikay sa hait nga mga mata ug mapanamastamas nga mga dila, milingkod ko sa paghuwat kaniya aron magtabi mi, mahilot ang tanan. Kay ilawom sa tanang kasubo, kalibog, ug kasuko, kahibalo ko nga gihigugma gihapon ko niya.

Milabay ang mga oras, ug dugay siya’ng naabot. Nagtabi mi, iyang gisugdan og sibya nga ganahan daw ko sa  maanindot nga mga botang—kahakog—matud pa niya—iya kong gibasol sa kamatayon sa bata. Mi-agresibo siya, ug gisundan sa masulob-ong pakighilawas, sa salog, sama sa duha ka  iro sa eskinita. Ang bahid sa kabangis ang nakapahadlok kanako, ug nasayod ko nga kinahanglan kong mobiya.

Karon, samtang nahinanok siya tapad kanako, akong giwakli ang kamaot ug naminaw sa dakong ilaga nga nagkanaas sa kisame. Ibabaw gayod sa among higdaanan. Nagstorya ang mga tawo sa mga dagkong ilaga nga mopatay og mga iring ug dalhon nila kini sa ilang mga lungga. Dugo ug mga inagian kay naghabi og kurkobadong linya sa kahoy nga tungtonganan. Sa akong ibabaw mismo. Nakahuna-huna ko kon motulo ba ang dugo ngadto sa among higdaanan. 

Ang suga sa poste mipadayag og lubay-lubay nga kahayag sa ibabaw sa kisame; daw naa ko’s ilawom sa tubig. Ang gibug-aton sa iyang bukton sa akong dughan daw miduso kanako sa higdaanan. Dili ko makaginhawa; mura ko’g malumos, sama sa bata – apan dili ko angayang maghuna-huna niya karon, dili karon, dili karon, kay karon kinahanglan ko’ng maghuna-huna’g tarong.

Kon unsa man kadto, mura kog mamatay. Kon magpabilin ko dinhi, mamatay gyod ko. Sukad namatay ang bata, hagbay nako’ng nalawos, ug mamatay ko dinhing balaya nga nahimo nang lungon.

Naluay iyang bukton, apan wala ko’y plano nga alsahon kini. Daw pipila pa ka oras bag-o pa mag-alas kuwatro.ug milingiw siya paingon sa bungbong, palayo kanako. Milagro og nawala na iyang kamot. Makaginhawa na gyod ko. Dili presko ang hangin. Nanimaho kining singot og pagpanghilawas. Mihagok siya, ug akong madunggan iyang pagginhawa, mabati ang pagsaka’g ubos sa higdaanan.

Dili pa tantong dugay nga miabot si Jose sa Casa, gisulayan ni Mother Teresa nga ibuyo ko sa usa ka biyudo nga singkwenta’y singko anyos nga adunay unom ka anak. Wala’y katahom nga tiguwang nga nangita og full-time nga katabang sa iyang mga anak. Sa dihang misupak ko, gikasab-an ko ni Mother Teresa, “Kasagaran sa mga babaye nga imong ka-edad kay wala na dinhi, kasado na. Unsa na lang ang mahitabo nimo kon dili ka makapangita’g bana? Kinahanglan ka’ng mobiya sa balay ampunan, kasabot ka, kon motungtong naka’g dise-otso anyos.”

Bisan pa og wala kahibalo si Jose niini, ako ug si Mother Teresa nahibalo nga siya akong manluluwas. Iya kong naluwas nga mapunta sa mga kadalanan sa Maynila aron manahi, magborda, ug mahimong tagkuwenta kay maayo man ko’g numero. 

Gidala ko ni Jose gikan sa Maynila ngadto sa Ubec sa Compania Maritima. Ang tulo ka adlaw nga biyahe sakay sa bangka, mipalayo kanako sa Sisters of Charity ug sa mga batang babaye nga akong nakadak-an. Ako ug si Jose nagkasinabot, ug sa among gamay’ng kabin, samtang ang mga balod mibangga sa isig kilid sa among bangka, naghinigugmaay mi. Natagbaw ko sa iyang lawas samtang natagbaw siya sa akoa, ug bisan pa sa nahitabo kagabii nga iya kong gipugos, akong lawas nakahinumdom gihapon sa kalipay nga mahiusa ko kaniya. Apan ang laing bahin sa akong kaugalingon, kadtong parte nga nagdumot kaniya, nasayod unsa’y angayan nakong buhaton. 

Milingkod ko, ug mipugong sa akong ginhawa, daw sama sa usa ka balahibo. Naghuwat ko nga momata siya. Apan nagpabilin siyang nahinanok. Misiplat ko sa palibot sa lawak nga ang suga lang sa gawas ang nagsiga, nagbilin og usa ka guhit sa kahayag duol sa bintana. Dinha, akong mga sinina, sapatos, ug stockings, duol sa armaryo. Dinha, akong pitaka, sudlanan sa mga alahas nga anaa sa akong tokador. Kinahanglan nako’ng matago ang kuwarta sa sekretong kumpartamento sa tokador.

Kinahanglan kong mobiya. Kinahanglan kong molakaw, bisan pa og mabiyaan nako akong mga kabtangan, ug bisan pa og wala ko’y padulngan, kinahanglan kong mobiya. Karon dayon.

Halos dili nako mabati ang salog sa dihang minaog ko sa higdaanan. Mura ko’g usa ka ungo. Gipangita nako akong mga sapatos, gihipos akong mga sinina, kuwarta, mga alahas. Nakang-a ang pultahan, ako kining giablihan, ug mibiya sa kuwarto. Akong gisirad-an ang pultahan. Ang tagiktik sa trangka mipa-irog kaniya, ug unta mamatay na lang ko, apan nagpadayon siya’g katulog.

Midap-ig ko sa bungbong, miginhawa’g lawom aron mahawan akong hunahuna. Gipamati nako ang mata’g tingog sa lawak. Wala, puwera sa iyang ritmohanong gininhawaan. Akong giablihan ang aparador sa hawanan ug gihinol akong travel bag. Mipadulong ko sa lawak panglaba kon diin ko nagsul-ob sa akong sinina ug sapatos. Gisulod nako ang pipila pa ka sinina ug pagkaon sa bag.  Nakit-an nako akong panyo ug giputos ang mga labing bililhon nakong mga botang niini. Gitupok nako ang bugkos sa akong kamiseta, duol sa akong dughan. Duol sa pultahan sa atubangan, nabati nako ang buot nga molingi, aron matan-aw pag-usab ang mga kuwarto diin kami nagpuyo sulod sa walo ka tuig… among mga botang… akong mga botang… nagpakaulipon ko nila, ganahan ko makita sila bag-o ko mobiya… ang mga panumdoman sa batang lalake sa mga lawak, niining balaya mituyok-tuyok sa akong hunahuna, ug nasayod ko nga dili nako makalingi pagbalik.

Giablihan nako ang pultahan, nasimhotan ang humot sa hasmin…ug mibiya.